Η δημοσίευση ανέκδοτων πηγών συνήθως χαράσσει νέες προοπτικές στην έρευνα, ιδίως όταν αυτές προέρχονται από τη γραφίδα λογίων. Πριν δύο μήνες κυκλοφόρησε σε καλαίσθητη έκδοση η ανέκδοτη αλληλογραφία του αγίου Νικόδημου Αγιορείτη με τον μεγάλο ιεροκήρυκα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Δωρόθεο Βουλησμά. Οι τριάντα περίπου επιστολές που αυτοί αντάλλαξαν εκτείνονται χρονικά από το 1791 μέχρι το 1806, και κατά το πλείστον αναφέρονται στη συγγραφή και την έκδοση του Πηδαλίου, της σπουδαιότερης κανονικής συλλογής που συντάχθηκε ποτέ από αγιορείτη μοναχό.
Εκδότες είναι ο κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. καθηγητής Θεόδωρος Γιάγκου, που είναι και ο κύριος συντελεστής του έργου, και ο αείμνηστος ομότιμος καθηγητής Αντώνιος-Αιμίλιος Ταχιάος, «Άρχων Καστρίτσιος της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και σημαντικός ιστορικός, όστις από του έτους 1986 είχε ανακοινώσει την πρόθεσίν του, όπως προβή εις την έκδοσιν των αδημοσίευτων επιστολών» (Γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου). Παραλλήλως ο καθηγητής Θ. Γιάγκου σε παλαιότερες ελληνόγλωσσες και ξενόγλωσσες μελέτες του δημοσίευσε αποσπάσματα από την σπουδαία αυτή αλληλογραφία, εξαγγέλλοντας επανειλημμένα την κριτική έκδοση των επιστολών.
Το έργο διαρθρώνεται σε δύο μέρη: α) το εισαγωγικό, το οποίο εκτείνεται σε τέσσερα κεφάλαια (σσ. 15-285) και β) το κείμενο των επιστολών (σσ. 287-460). Το εκτενέστερο από τα εισαγωγικά κεφάλαια είναι το δεύτερο, στο οποίο παρουσιάζεται η ιστορία της συγγραφής του Πηδαλίου και των πολλών «περιπετειών» που αυτό είχε μέχρι την έκδοσή του, αλλά και επέκεινα. Μια πρώτη μορφή του συγκεκριμένου κεφαλαίου δημοσιεύτηκε στη ρωσική γλώσσα ως εισαγωγή στην πρώτη μετάφραση του Πηδαλίου στα ρωσικά, που εκπόνησαν οι μοναχές της Ιεράς Μονής Παναγίας Ticvin και Αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκυ στο Αικατερίνμπουργκ της Ρωσίας (τόμος Ι, 2019, σσ. 11-139). Πριν εκδοθεί εντύπως το βιβλίο των δύο καθηγητών, κυκλοφόρησε ηλεκτρονικά και έτσι υπήρξε η δυνατότητα χρήσης του περιεχομένου από ειδήμονες.
Μέσα από τις επιστολές αναπτύσσεται ένας γόνιμος και δημιουργικός διάλογος μεταξύ του Νικοδήμου και του Δωροθέου για πολλά και επίμαχα κανονικά ζητήματα, τα οποία και σήμερα κεντρίζουν το ενδιαφέρον των ερευνητών. Ο Νικόδημος είχε τη δυνατότητα να μελετήσει σε βάθος χειρόγραφες και έντυπες πηγές, τις οποίες αξιολόγησε με συστηματικό τρόπο, στηριζόμενος στην ιστορική πράξη και τη θεολογική διδασκαλία της Εκκλησίας. Η κανονική σκέψη του Νικοδήμου για την εποχή του ήταν αρκετά προωθημένη. Παρακάμπτοντας τους πολλούς «χυδαιονομοκάνονες», όπως τους ονομάζει ο ίδιος, οι οποίοι περιείχαν πολλά οθνεία και επιβλαβή για την ορθόδοξη πνευματικότητα στοιχεία, αναζήτησε αυθεντικές πηγές (χειρόγραφες και έντυπες) και έτσι μπόρεσε να συντάξει το Πηδάλιο, το οποίο έχει αυξημένη αξιοπιστία, ως προς την αποτύπωση της κανονικής διδασκαλίας της Εκκλησίας.
Ο Νικόδημος είναι σπουδαίος κανονολόγος, γιατί μπόρεσε να εμβαθύνει στις κανονικές πηγές, διαθέτοντας επαρκή φιλολογικό και θεολογικό εξοπλισμό. Παραλλήλως ήταν ανοιχτός στο διάλογο με τα ρεύματα της εποχής του, αλλά και με τη δυτική θεολογία. Όπως επισημαίνει ο αείμνηστος καθηγητής Α.-Α. Ταχιάος «Ο Νικόδημος δεν δίσταζε να μεταφέρει καρπούς της ρωμαιοκαθολικής πνευματικότητος στον ελληνικό κόσμο, εφόσον αυτοί δεν είναι αντίθετοι προς το ορθόδοξο δόγμα …, απεδείκνυε ότι … τα πρόσωπα που συντέλεσαν στην πρόοδο του φιλοκαλικού κινήματος, μολονότι παρέμεναν απολύτως πιστά στις ορθόδοξες παραδόσεις, ήταν επίσης ξένα στην αδιαλλαξία και στο μίσος ….».
Σε αυτό το πνεύμα ο Νικόδημος χρησιμοποιεί πηγές που δημοσιεύθηκαν από δυτικούς ερευνητές διαλεγόμενος με αυτούς, έχοντας πάντοτε τα κριτήρια ενός ορθόδοξου λόγιου μοναχού. Ζητήματα όπως η αποδοχή των αιρετικών κληρικών στην Εκκλησία, το corpus των κανόνων, η ανανέωση της κανονικής νομοθεσίας περνούν και καταγράφονται στις σελίδες του βιβλίου με γλαφυρό και επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο. Επίσης, η αλληλογραφία δίδει πολλές νέες και σημαντικές πληροφορίες και για άλλα, εκτός του Πηδαλίου, συγγράμματα του Αγίου.
Είναι ένα βιβλίο που το περιεχόμενό του θα συζητηθεί, και έτσι εξ αυτού θα δοθούν νέα κίνητρα για τη θεολογική έρευνα.
Επισυνάπτουμε ενδεικτικά το παρακάτω κεφάλαιο με τίτλο «Αναζήτηση του γνησίου», προκειμένου ο αναγνώστης να λάβει κάποια γνώση του προβληματισμού που διέπει τις σελίδες του νέου πονήματος.
Πρόκειται για έκδοση της Πολιτιστικής Ακαδημίας “Άγιος Επιφάνιος” της Ι.Μ. Κωνσταντίας – Αμμοχώστου και κυκλοφορει μέσω των εκδόσεων “Εν Πλω”
