Ο πρώτος μήνας του λειτουργικού έτους της Ορθόδοξης Εκκλησίας σηματοδοτείται από μια γιορτή αφιερωμένη στο πιο αμφιλεγόμενο από τα σύμβολά της, στον Σταυρό του Χριστού. Και είναι πράγματι αμφιλεγόμενο σύμβολο ο σταυρός, αφού ο ίδιος ο απόστολος Παύλος, ο οποίος κατέστησε τον σταυρό κέντρο της θεολογίας του, δεν θα διστάσει να παραδεχτεί ότι το κήρυγμα για τη σταυρική θυσία του Ιησού είναι για τους λογικά σκεπτόμενους ανθρώπους “μωρία” (1Κο 1:18). Γιατί κανείς σοβαρός άνθρωπος δεν θα σκεφτόταν ποτέ να κάνει έμβλημά του ένα σύμβολο της ατίμωσης και του θανάτου, όπως ήταν την εποχή εκείνη ο σταυρός. Αυτός όμως ο ατιμωτικός θάνατος του Ιησού πάνω στον σταυρό κατανοείται από τους χριστιανούς ως η υπέρτατη θυσία που χάρισε νέες, άγνωστες μέχρι τότε, δυνατότητες ζωής στην ανθρωπότητα. Έτσι, ο σταυρός έγινε για τους μαθητές του Χριστού από σύμβολο θανάτου σύμβολο ζωής και σύμβολο της δύναμης του Θεού, γιατί αποκαλύπτει τη δύναμη του Θεού να σώσει τον κόσμο.
Όπως μαρτυρεί το Ὁδοιπορικὸν εἰς τὸ Σινὰ καὶ τοὺς Ἁγίους Τόπους[1], στο οποίο η μοναχή Αιθερία από τη Γαλλία αφηγείται τις εντυπώσεις της από το τρίχρονο ταξίδι της (381 – 384) στην περιοχή, η πίστη στην ιστορικότητα της αποκάλυψης του Θεού οδήγησε ήδη από τις αρχές του δ´ μ.Χ. αιώνα ένα διαρκώς ογκούμενο κύμα προσκυνητών στην Παλαιστίνη προς αναζήτηση τόπων όπου διαδραματίστηκαν βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που σχετίζονται με αυτά. Η ίδια πίστη υπόκειται και στον ζήλο χριστιανών αυτοκρατόρων, όπως ο Μέγας Κωνσταντίνος και ο Ιουστινιανός, να οικοδομήσουν λαμπρά προσκυνήματα στην περιοχή, αλλά και στις υπερβολές του ια΄ μ.Χ. αιώνα, εποχή από την οποία προέρχεται ένας τεράστιος αριθμός κατασκευασμένων λειψάνων και άλλων “μαρτυρίων”. Με τον Μεγάλο Κωνσταντίνο συνδέεται και το εορταζόμενο στις 14 Σεπτεμβρίου γεγονός. Σύμφωνα με τη σχετική παράδοση, οι έρευνες της μητέρας του, αγίας Ελένης, στην Ιερουσαλήμ είχαν ως αποτέλεσμα την εύρεση το 326 μ.Χ. του σταυρού πάνω στον οποίο πέθανε ο Χριστός.
Προτυπώσεις του σταυρού στην Παλαιά Διαθήκη
Σχόλια στο Α´ Ανάγνωσμα του Εσπερινού: Εξο 15:22 – 16:1
Καθώς ο σταυρός του Χριστού αποτελεί το κέντρο ολόκληρης της Ιστορίας της θείας οικονομίας, τόσο τα βιβλικά αναγνώσματα όσο και η υμνολογία της γιορτής αναφέρονται σε προτυπώσεις της Παλαιάς Διαθήκης για τον Σταυρό. Το πρώτο από τα αναγνώσματα αυτά αποτελεί η περικοπή Εξο 15:22 – 16:1, που έχει ως θέμα ένα επεισόδιο από την πορεία των Ισραηλιτών στην έρημο. Αν η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας αποτέλεσε για τον Ισραήλ μια θανάσιμη απειλή, από την οποία σώθηκε με τη θαυμαστή επέμβαση του Θεού, η πορεία του στην έρημο έκρυβε εξίσου θανάσιμους κινδύνους από την έλλειψη τροφής και νερού:
15 22Ύστερα, ο Μωυσής πήρε τους Ισραηλίτες από την Ερυθρά Θάλασσα και τους οδήγησε στην έρημο Σουρ. Τρεις μέρες βάδιζαν στην έρημο και δεν εύρισκαν νερό να πιουν. 23Έφτασαν στη Μερρά, αλλά δεν μπορούσαν να πιουν από το νερό της, γιατί ήταν πικρό. Γι’ αυτό και δόθηκε στον τόπο εκείνο το όνομα “Πικρία”.
24Τότε ο λαός άρχισε να διαμαρτύρεται στον Μωυσή λέγοντας: «Τι θα πιούμε;»
25Ο Μωυσής επικαλέστηκε τον Κύριο κι εκείνος του έδειξε ένα κομμάτι ξύλο. Ο Μωυσής το έριξε μέσα στο νερό και το νερό έγινε γλυκό.
Εκεί ο Κύριος εξήγγειλε στον λαό τις απαιτήσεις και τις αποφάσεις του και εκεί τους έθεσε τον εξής όρο: 26«Αν υπακούσετε στον Κύριο τον Θεό σας», είπε, «αν κάνετε ό,τι του είναι αρεστό, αν δώσετε προσοχή στις εντολές του και εκπληρώσετε όλες τις απαιτήσεις του, δεν θα σας στείλω καμιά ασθένεια απ’ αυτές που έστειλα στους Αιγύπτιους. Γιατί εγώ είμαι ο Κύριος ο Θεός σας που σας γιατρεύει».
27Έπειτα, οι Ισραηλίτες ήρθαν στην Αιλίμ. Εκεί υπήρχαν δώδεκα πηγές νερού και εβδομήντα φοινικόδεντρα. Εκεί κατασκήνωσαν κοντά στα νερά.
16 1Κατόπιν, όλη η κοινότητα των Ισραηλιτών αναχώρησε από την Αιλίμ και ήρθε στην έρημο Σιν, που βρίσκεται ανάμεσα στην Αιλίμ και στο Σινά.
Μόλις τρεις ημέρες πορείας αποδείχτηκαν αρκετές για να ξεχάσει ο λαός τις ευεργεσίες του Θεού και να αρχίσει τις διαμαρτυρίες προς τον Μωυσή, καθώς το νερό της πηγής που βρήκαν είχε πικρή γεύση και δεν ήταν πόσιμο. Το όνομα «Μερρά», που δόθηκε στην περιοχή, προέρχεται από τη μεταγραφή με ελληνικούς χαρακτήρες της αντίστοιχης εβραϊκής λέξης που σημαίνει «πικρία». Όμως ο Θεός δεν εγκαταλείπει τον λαό του παρά την έλλειψη εμπιστοσύνης που αυτός επιδεικνύει απέναντί του. Υποδεικνύει στον Μωυσή να βυθίσει στα πικρά νερά της πηγής ένα κομμάτι ξύλο, και αμέσως το νερό γίνεται πόσιμο. Με την ευκαιρία της νέας αυτής σωτηριώδους επέμβασής του ο Θεός υπενθυμίζει στον λαό του τις υποχρεώσεις του απέναντί του, επισημαίνοντας ταυτόχρονα τον ιαματικό χαρακτήρα των θείων παρεμβάσεων στην ανθρώπινη Ιστορία: «… γιατί εγώ είμαι ο Κύριος ο Θεός σας που σας γιατρεύει» (Εξο 15:26). Προφανώς αυτή η θεραπευτική των ανθρωπίνων σφαλμάτων χάρις του Θεού, που στην παρούσα συνάφεια ενεργείται μέσα από ένα ξύλο, συνδέει συνειρμικά το ξύλο της Μερρά με το ξύλο του Σταυρού και αποτελεί έναν από τους λόγους της επιλογής της συγκεκριμένης περικοπής ως αναγνώσματος για τη γιορτή της Υψώσεως του Σταυρού. Η σχετική με τη γιορτή υμνολογία βρίσκει και ένα άλλο κοινό σημείο ανάμεσα στα δύο ξύλα· μετατρέποντας ο Μωυσής με το ξύλο τα πικρά νερά της Μερρά σε γλυκά προεικονίζει τη μεταστροφή του ειδωλολατρικού κόσμου που θα καταστεί δυνατή με το ξύλο του Σταυρού:
«Πικρογόνους μετέβαλε ξύλῳ Μωϋσῆς πηγὰς ἐν ἐρήμῳ πάλαι,
τῷ Σταυρῷ πρὸς τὴν εὐσέβειαν τῶν ἐθνῶν προφαίνων τὴν μετάθεσιν».
Ανάλογα ισχύουν και για κάθε ξύλο που αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη και το οποίο συσχετίζεται στην υμνολογία της ημέρας με το ξύλο του σταυρού. Ορισμένα παραδείγματα είναι ενδεικτικά. Το ξύλο του δένδρου της ζωής που βρισκόταν στη μέση του παραδείσου (Γεν 2:9) προεικονίζει «Τὸ φυτευθὲν ἐν Κρανίου τόπῳ ξύλον τῆς ὄντως ζωῆς, ἐν ᾦ εἰργάσατο σωτηρίαν ὁ τῶν αἰώνων Βασιλεύς». Ακόμη, ο σταυρός ακυρώνει τις συνέπειες της πτώσης που προκάλεσε το δένδρο της γνώσης (Γεν 2:9,16· 3:1-5), καθώς «… ξύλῳ γὰρ ἔδει τὸ ξύλον ἰάσασθαι …», ενώ η ράβδος του Ααρών «εἰς τύπον τοῦ μυστηρίου παραλαμβάνεται»· όπως «τῷ βλαστῷ προκρίνει τὸν ἱερέα» (Αρι 17:1-10), έτσι ο σταυρός αναδεικνύει τον Ιησού σε μέγα αρχιερέα.
Προτυπώσεις όμως του σταυρού βρίσκουν οι υμνογράφοι όχι μόνο στα ξύλινα αντικείμενα, αλλά σε διάφορες κινήσεις, στάσεις, κλπ, που ερμηνεύονται κατά ανάλογο τρόπο. Έτσι, «Προτυπῶν τὸν σταυρὸν σου Χριστέ ὁ πατριάρχης Ἰακώβ, τοῖς ἐγγόνοις τὴν εὐλογίαν χαριζόμενος, ἐπὶ ταῖς κάραις ἐναλλάξ τὰς χεῖρας ἐπέθηκε …» (πρβλ Γεν 48:8-20). Στις ακτές της Ερυθράς Θάλασσας, «Σταυρὸν χαράξας Μωσῆς ἐπ’ εὐθείας ράβδῳ, τὴν Ἐρυθρὰν διέτεμε …» (Εξο 14:21-29), ενώ στην έρημο, «Ἀνέθηκε Μωϋσῆς ἐπὶ στήλης ἄκος φθοροποιοῦ λυτήριον καὶ ἰοβόλου δήγματος· καὶ ξύλῳ τύπῳ σταυροῦ τὸν πρὸς γῆν συρόμενον ὄφιν προσέδησεν, ἐγκάρσιον ἐν τούτῳ θριαμβεύσας τὸ πῆμα …» (Αρι 21:4-9). Τέλος, «Ἱερῶς προστοιβάζεται ὁ τετραμερὴς λαὸς προηγούμενος τῆς ἐν τύπῳ μαρτυρίου σκηνῆς, σταυροτύποις τάξεσι κλεϊζόμενος», οπότε ακόμη και η στρατοπέδευση των Ισραηλιτών σταυροειδώς γύρω από τη Σκηνή του Μαρτυρίου (Αρι 2:3-31), κατανοείται ως τύπος του σταυρού του Κυρίου. Ολόκληρος, άλλωστε, ο κανόνας της γιορτής, ποίημα του Κοσμά του Μελωδού (η΄ μ.Χ. αιώνας), έχει ως θέμα του τις προτυπώσεις του Σταυρού στην Παλαιά Διαθήκη.
Η παραπάνω μέθοδος προσέγγισης της Αγίας Γραφής, σύμφωνα με την οποία τα περιγραφόμενα στην Παλαιά Διαθήκη γεγονότα δεν κατανοούνται απλώς ως ιστορικού ενδιαφέροντος γεγονότα του παρελθόντος αλλά ως προτυπώσεις γεγονότων του παρόντος και του μέλλοντος και, επομένως, ξεχωριστής σημασίας για τη σωτηρία, χρησιμοποιήθηκε ήδη από τους αποστόλους. Έτσι, για την Εκκλησία, η Παλαιά Διαθήκη δεν κατανοείται πλέον ως ένα ιουδαϊκό βιβλίο, στο οποίο απλώς εξαγγέλλεται ο Μεσσίας, αλλά ως ένα χριστιανικό βιβλίο, που μαρτυρεί για τον Λόγο του Θεού, ο οποίος ενεργεί μέσα στην ανθρώπινη Ιστορία. Ο ίδιος Λόγος του Θεού, στον οποίο αναφέρεται η Καινή Διαθήκη, ενεργεί μέσα στην Ιστορία από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας και γι’ αυτόν γίνεται λόγος και στην Παλαιά Διαθήκη. Στόχος επομένως, μιας ορθόδοξης ερμηνείας της Γραφής είναι η αναγνώριση μέσα στα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης Εκείνου ο οποίος χαρακτηρίζεται ως «ὁ ὢν καὶ ὁ ἦν καὶ ὁ ἐρχόμενος» (Απο α´ 4). Άλλωστε, στον χώρο της Ορθοδοξίας η Γραφή κατανοήθηκε πάντοτε ως τμήμα μιας ευρύτερης παράδοσης, η οποία παραμένει ζωντανή και αδιάσπαστη από την εποχή του Αβραάμ. Κάθε φορά που οι αρχαίοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς επικαλούνται τη μαρτυρία της Γραφής, δεν παραπέμπουν σε κάποια αντικειμενικά αξιόπιστη πηγή, αλλά στη ζωντανή παράδοση του λαού τού Θεού, της οποίας αισθάνονται ότι αποτελούν συνέχεια. Το «κατὰ τὰς Γραφάς» κατανοείται ως μια βιωματική γνώση που παραλαμβάνεται και παραδίδεται. Αυτή η γνώση «κατὰ τὰς Γραφάς» όμως δεν θα μπορούσε να έχει κύρος έξω από τονχώρο της παραλαβής και της παράδοσης, δηλαδή της Εκκλησίας. Το αποφασιστικό, επομένως, κριτήριο για την αυθεντικότητα ενός βιβλικού κειμένου αποτελεί η μαρτυρία της κοινότητας, η οποία παρέδωσε το συγκεκριμένο κείμενο, καθώς πίσω από κάθε βιβλικό κείμενο οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς βλέπουν μια κοινότητα, η οποία βίωσε την αποκάλυψη του Θεού μέσα στην ιστορία της και διατήρησε την εμπειρία της αυτή ζωντανή μέσα στην προφορική της παράδοση πριν την καταγράψει και στη συνέχεια η ίδια αυτή κοινότητα αναγνωρίσει αυτήν την καταγραφή ως αυθεντική μαρτυρία της εμπειρίας της. Έτσι, η τυπολογική ερμηνεία, με τον συνειδητά υποκειμενικό της χαρακτήρα και την ευελιξία της, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για τη μελέτη της Βίβλου σήμερα, καθώς αφήνει πολύ περισσότερο ελεύθερο χώρο για μια πιο πνευματική προσέγγιση των βιβλικών κειμένων από ό,τι οι “αντικειμενικές” μέθοδοι της ιστορικοκριτικής έρευνας και ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες της κοινότητας που αναγνωρίζει το συγκεκριμένο κείμενο ως Αγία Γραφή της. Αυτό, βέβαια, προϋποθέτει την ύπαρξη μιας ζωντανής κοινότητας, η οποία βρίσκεται σε συνεχή διαλεκτική σχέση με την παράδοση και τις Γραφές της, καθώς μόνο στο πλαίσιο μιας τέτοιας κοινότητας είναι δυνατόν να γίνεται λόγος για ορθόδοξη ερμηνεία.
Ο σταυρός του Χριστού πρόσκληση επιστροφής στον παράδεισο
Σχόλια στο Β´ Ανάγνωσμα του Εσπερινού: Παρ 3:11-18
Η τιμή με την οποία οι χριστιανοί όλων των εποχών περιβάλλουν το τίμιο ξύλο του σταυρού γέννησε μια ολόκληρη θεολογία για τη σημασία της σταυρικής θυσίας του Χριστού, που συνοψίζεται στη φράση του αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού: «Τοῦτον τὸν τίμιον Σταυρὸν προετύπωσε τὸ ξύλον τῆς ζωῆς τὸ ἐν τῷ Παραδείσῳ ὑπὸ Θεοῦ πεφυτευμένον· ἐπεὶ γὰρ διὰ ξύλου ὁ θάνατος, ἔδει διά ξύλου δωρηθῆναι τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἀνάστασιν»[2], και αποτυπώνεται στην υμνολογία της σχετικής γιορτής. Σ᾽ αυτήν τη σύνδεση του παραδείσιου δένδρου της ζωής με το ξύλο του σταυρού οφείλεται προφανώς η επιλογή της ενότητας 3:11-18 από το βιβλίο των Παροιμιών ως δεύτερου αναγνώσματος του Εσπερινού της γιορτής:
3 11Γιε μου, τη διδαχή του Κυρίου μην την περιφρονείς
και μη λιποψυχείς όταν εκείνος σ’ επιπλήττει·
12γιατί αυτόν που αγαπάει ο Κύριος τον παιδαγωγεί,
και είναι αυστηρός με όποιον αναγνωρίζει ως γιό του.
13Χαρά στον άνθρωπο που βρήκε τη σοφία,
ο θνητός που γνώρισε τη φρόνηση·
14γιατί είναι καλύτερα να έχει κάποιος κέρδος απ’ αυτήν,
παρά από σωρούς χρυσάφι και ασήμι.
15Είναι πολυτιμότερη από ακριβά πετράδια,
οτιδήποτε απέναντί της είναι ανάξιο να σταθεί·
όσοι την πλησιάζουνε εύκολα την αναγνωρίζουν,
μα και κανένα πράγμα πολυτίμητο δεν είναι ισάξιό της.
16Γιατὶ στο χέρι της το δεξιό κρατάει μακροβιότητα και χρόνια ζωής,
ενώ στο αριστερό της πλούτο και δόξα·
16αμιλάει πάντα δίκαια,
και τα λόγια της σύμφωνα με τον νόμο είναι, κι όλο αγάπη.
17Οἱ δρόμοι της είναι δρόμοι καλοί
και ειρηνικά όλα τα μονοπάτια της·
18είναι δέντρο ζωής για όσους κρατιούνται πάνω της,
και ασφάλεια για όσους πάνω της όπως στον Κύριο στηρίζονται.
Η περικοπή Παρ 3:11-18 αρχίζει με την έκκληση ενός πατέρα προς τον γιο του για υπακοή στη διαπαιδαγώγηση του Κυρίου (3:11-12). Η έκκληση αυτή είναι η τελευταία από μια ομάδα έξι εκκλήσεων που περιέχονται στους σίχους 1-12 και εμφανίζουν ενιαία δομή· οι μονοί στίχοι περιγράφουν τις απαιτήσεις του πατέρα από τον γιο του, να τηρεί τις εντολές του (στχ 1), να συμπεριφέρεται με καλοσύνη και ειλικρίνεια (στχ 3), να εμπιστεύεται τον Θεό (στχ 5), να μην υπερεκτιμά τις νοητικές του ικανότητες, αλλά να έχει φόβο Θεού (στχ 7), να μην παραμελεί τις θρησκευτικές του υποχρεώσεις (στχ 9) και να αποδέχεται τη διαπαιδαγώγηση του Κυρίου (στχ 11), ενώ οι ζυγοί στίχοι περιγράφουν τις ευεργετικές για τη ζωή του ανθρώπου συνέπειες αυτής της συμπεριφοράς. Όπως υπαινίσσεται ο ευαγγελιστής Λουκάς, παραπέμποντας εμμέσως στο Παρ 3:4, αυτός που κατ᾽ εξοχήν πληροί τις παραπάνω απαιτήσεις του πατέρα για υπακοή είναι ο Ιησούς, ο οποίος καθίσταται έτσι αποδέκτης των θείων δωρεών: «Καὶ Ἰησοῦς προέκοπτεν σοφίᾳκαὶ ἡλικίᾳ, καὶ χάριτι παρὰ Θεῷ καὶ ἀνθρώποις» (2:52). Και εφόσον, όπως σημειώνει ο απόστολος Παύλος, «ο Θεός ήταν αυτός που στο πρόσωπο του Χριστού συμφιλίωσε τον κόσμο μαζί του, χωρίς να καταλογίσει στους ανθρώπους τα παραπτώματά τους» (2Κο 5:19), είναι επόμενο αυτό που επισημαίνει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός (ο.π.) ότι: «δι᾿ οὐδενὸς ἑτέρου ὁ θάνατος κατήργηται, ἡ τοῦ προπάτορος ἁμαρτία λέλυται, ὁ ᾅδης ἐσκύλευται, ἡ ἀνάστασις δεδώρηται, δύναμις ἡμῖν τοῦ καταφρονεῖν τῶν παρόντων καὶ αὐτοῦ τοῦ θανάτου δέδοται, ἡ πρὸς τὴν ἀρχαίαν μακαριότητα ἐπάνοδος κατώρθωται, πύλαι παραδείσου ἠνοίγησαν, ἡ φύσις ἡμῶν ἐκ δεξιῶν τοῦ Θεοῦ κεκάθικε, τέκνα Θεοῦ καὶ κληρονόμοι γεγόναμεν, εἰ μὴ διὰ τοῦ σταυροῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ». Έτσι, προτρέποντας ο συγγραφέας της Πρὸς Ἑβραίους Ἐπιστολῆς τους χριστιανούς να μιμηθούν τον Χριστό και να δείξουν θάρρος απέναντι στις δοκιμασίες, παραθέτει αυτολεξεί το Παρ 3:11-12, και τους διαβεβαιώνει ότι «ο Θεός σάς μεταχειρίζεται σαν παιδιά του. Γιατί ποιο παιδί δεν το διαπαιδαγωγεί ο πατέρας του;» (Εβρ 12:5-7).
Τη διαβεβαίωση ότι ο Θεός διαπαιδαγωγεί τους ανθρώπους που αγαπάει ακολουθεί ένας ύμνος (3:13-18), όπου απαριθμούνται οι ευεργετικές για τον άνθρωπο συνέπειες της θείας διαπαιδαγώγησης που οδηγεί στη σοφία. Η σοφία αποφέρει στον άνθρωπο περισσότερο κέρδος «από σωρούς χρυσάφι και ασήμι» (3:14), «είναι πολυτιμότερη από ακριβά πετράδια … και κανένα πράγμα πολυτίμητο δεν είναι ισάξιό της» (3:15), καθώς προσφέρει απλόχερα μακροβιότητα, πλούτο και δόξα (3:16), ενώ καθιστά τον άνθρωπο δίκαιο και φιλεύσπλαχνο (3:16α) και τον οδηγεί σε σωστές επιλογές που του εξασφαλίζουν ειρηνική ζωή (3:17). Ο ύμνος ολοκληρώνεται με τη διαβεβαίωση ότι η σοφία «είναι δέντρο ζωής για όσους κρατιούνται πάνω της, και ασφάλεια για όσους πάνω της όπως στον Κύριο στηρίζονται» (3:18).
Η έκφραση «δένδρο ζωής» παραπέμπει στην ιστορία του παραδείσου, όπου αναφέρεται ότι ο Θεός φύτεψε στο κέντρο του κήπου της Εδέμ, όπου τοποθέτησε τον άνθρωπο, ένα δένδρο (Γεν 2:9), οι καρποί του οποίου εξασφαλίζουν αιώνια ζωή (Γεν 3:22). Η παρακοή της θείας εντολής όμως απέκλεισε για τον άνθρωπο την πρόσβαση στο συγκεκριμένο δένδρο, αλλά, όπως διαβεβαιώνει ο παραπάνω ύμνος, η επιδίωξη της σοφίας, την οποία μπορεί να εμπιστεύεται κανείς όπως εμπιστεύεται τον ίδιο τον Θεό, έχει ανάλογες με εκείνο το δένδρο ευεργετικές συνέπειες. Η διαβεβαίωση αυτή φαίνεται σε πρώτη προσέγγιση υπερβολική, γίνεται όμως κατανοητή αν θεωρηθεί υπό το φως της Καινής Διαθήκης. Γράφοντας ο απόστολος Παύλος στους Κορινθίους τους εξηγεί ότι «Εμείς κηρύττουμε τον Χριστό, και μάλιστα σταυρωμένο, ένα κήρυγμα που οι Ιουδαίοι το βρίσκουν προσβλητικό και οι Έλληνες ανόητο, ενώ γι’ αυτούς που κάλεσε ο Θεός, είτε Ιουδαίοι είτε Έλληνες, ο Χριστός είναι η δύναμη του Θεού και η σοφία του Θεού. Γιατί αυτό που μοιάζει με μωρία του Θεού είναι σοφότερο απ’ τη σοφία των ανθρώπων, κι αυτό που μοιάζει με αδυναμία του Θεού είναι πιο δυνατό από τη δύναμη των ανθρώπων» (1Κο 1:23-25). Ο σταυρωμένος Χριστός είναι η σοφία του Θεού που παρέχει και πάλι σε όποιον τον αναζητά πρόσβαση στο δένδρο της ζωής: «Τῷ νικῶντι δώσω αὐτῷ φαγεῖν ἐκ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς, ὅ ἐστιν ἐν τῷπαραδείσῳ τοῦ Θεοῦ μου». (Απο 2:7).
Οι επιλογές των πρωτοπλάστων, σύμφωνα με το βιβλίο της Γενέσεως, εξασφάλισαν στον άνθρωπο την ηθική αυτονομία απέναντι στον Θεό, καθώς είχε πλέον τη δυνατότητα να καθορίζει μόνος του τι είναι γι᾽ αυτόν καλό ή κακό, τον απέκοψαν όμως από την πηγή της ζωής. Το βιβλίο των Παροιμιών υποδεικνύει ότι ο δρόμος της επιστροφής περνάει μέσα από την αναζήτηση της Σοφίας του Θεού, που, όπως αποκαλύπτει η Καινή Διαθήκη, ταυτίζεται με τον σταυρωμένο Χριστό.
Ὁ λόγος ὁ τοῦ σταυροῦ
Σχόλια στο Αποστολικό Ανάγνωσμα της Γιορτής: 1Κο 1:18-24
Το αποστολικό ανάγνωσμα της αφιερωμένης στην ύψωση του Τιμίου Σταυρού γιορτής προέρχεται, όπως είναι αναμενόμενο, από Α´ Πρὸς Κορινθίους Ἐπιστολή, στην οποία ο απόστολος Παύλος αναγνωρίζει πως το μήνυμα του σταυρού φαίνεται σε πολλούς ανόητο:
1 18Το μήνυμα του σταυρού φαίνεται ανόητο σ᾽ όσους οδεύουν προς τον χαμό, για μας όμως που οδεύουμε προς τη σωτηρία είναι η δύναμη του Θεού. 19Είναι, άλλωστε, γραμμένο στη Γραφή:
Θα εκμηδενίσω τη σοφία των σοφών και τη σύνεση των συνετών θα ακυρώσω.
20Τι απέγιναν οι σύγχρονοι σοφοί, οι ερμηνευτές των Γραφών, οι ρήτορες; Δεν έχει αποδείξει ο Θεός πως η σοφία αυτού του κόσμου είναι μωρία; 21Πράγματι, επειδή ο Θεός με τη σοφία του πρόβλεψε ώστε ο κόσμος να μη μπορέσει να γνωρίσει με τη δική του σοφία τον Θεό, θέλησε να χαρίσει τη σωτηρία σε όσους πιστέψουν σ’ αυτόν με τη μωρία του κηρύγματος. 22Καθώς, λοιπόν, οι Ιουδαίοι επιζητούν θαύματα και οι Έλληνες φιλοσοφικές συζητήσεις, 23εμείς κηρύττουμε τον Χριστό, και μάλιστα σταυρωμένο, ένα κήρυγμα που οι Ιουδαίοι το βρίσκουν προσβλητικό και οι Έλληνες ανόητο, 24ενώ γι’ αυτούς που κάλεσε ο Θεός, είτε Ιουδαίοι είτε Έλληνες, ο Χριστός είναι η δύναμη του Θεού και η σοφία του Θεού.
Η ορολογία που χρησιμοποιεί στην παραπάνω επιστολή του ο απόστολος είναι χαρακτηριστική. Μιλάει για τον «λόγο» του σταυρού, γνωρίζοντας το ιδιαίτερο βάρος που ο συγκεκριμένος όρος έχει τόσο για τους Ιουδαίους όσο και για τους Έλληνες. Για τους Ιουδαίους ο όρος “λόγος”, στην εβραϊκή του εκδοχή, δηλώνει, μεταξύ άλλων, την έκφραση του θελήματος του Θεού και, επομένως, ταυτίζεται με τον Νόμο και τη Σοφία του Θεού, ενώ για τους Έλληνες ο ίδιος όρος δηλώνει την αιτία που βρίσκεται πίσω από την τάξη του σύμπαντος και το πλεονέκτημα της φιλοσοφικής σκέψης να κατανοεί αυτήν την τάξη. Μιλώντας, λοιπόν, ο Παύλος για «λόγο τοῦ σταυροῦ» προκαλεί τόσο τη θρησκευτική όσο και τη λογικοκρατική σκέψη της εποχής του.
Ο απόστολος Παύλος γνωρίζει ότι για την ιουδαϊκή σκέψη οτιδήποτε υπάρχει είναι αποτέλεσμα της απόλυτης, ακόμη και αυθαίρετης, ελευθερίας του Θεού και των επεμβάσεών του μέσα στον χώρο και στον χρόνο, ενώ για την ελληνική νοοτροπία μια τέτοια ελευθερία που μπορεί να αυθαιρετεί απέναντι στον κόσμο και στην αρμονία του θεωρείται ύβρις. Έτσι, αν για τον Ιουδαίο το κέντρο βάρους πέφτει στο γινόμενο, στο ενεργούμενο, και γι’ αυτό βλέπει τα πάντα από τη σκοπιά της Ιστορίας, το ενδιαφέρον του Έλληνα εστιάζεται στο υπάρχον. Για τον Ιουδαίο που γίνεται χριστιανός το οντολογικό ερώτημα σχετικά με τον Χριστό είναι ουσιαστικά ανύπαρκτο· μπορεί εύκολα να κατανοήσει τον Χριστό ως μια επέμβαση του Θεού στον κόσμο, και γι’ αυτό επιζητεί ως επιβεβαίωση της επέμβασης αυτής ένα θαύμα. Αντίθετα, για να κατανοήσει ο Έλληνας το ευαγγέλιο, πρέπει πρώτα να δώσει μια ικανοποιητική απάντηση στο σχετικό με το τι είναι ο Χριστός ερώτημα και γι’ αυτό επιχειρεί να τον προσεγγίσει με τη φιλοσοφική σκέψη. Ο Παύλος αρνείται να διαλεχτεί με αυτόν τον τρόπο και αντιπροτείνει την εμπειρία των πιστών που βλέπουν στον σταυρικό θάνατο του Χριστού όχι μια ήττα αλλά ακριβώς το αντίθετο· την κορύφωση της δύναμης του Θεού.
Προς αναζήτηση νοήματος για τη ζωή
Σχόλια στο Ευαγγελικό Ανάγνωσμα της Γιορτής: Μαρ 8:34 – 9:1
Το ευαγγελικό ανάγνωσμα της αφιερωμένης στην ύψωση του Τιμίου Σταυρού γιορτής προέρχεται από το Κατὰ Μᾶρκον Εὐαγγέλιον και συγκεκριμένα από την ενότητα 8:27 – 10:52, όπου στο πλαίσιο του ταξιδιού του από τη Γαλιλαία προς την Ιερουσαλήμ, ο Ιησούς προειδοποιεί τους μαθητές του για το επικείμενο πάθος και την ανάστασή του, αλλά και για το κόστος της μαθητείας. Η περικοπή 8:34 – 9:1 ακολουθεί αμέσως μετά την πρώτη αναγγελία του πάθους:
8 34Ο Ιησούς προσκάλεσε τα πλήθη, καθώς και τους μαθητές του και τους είπε: «Όποιος θέλει να με ακολουθήσει, ας απαρνηθεί τον εαυτό του, ας σηκώσει τον σταυρό του κι ας με ακολουθεί.35Γιατί όποιος θέλει να σώσει τη ζωή του θα τη χάσει· όποιος όμως χάσει τη ζωή του εξαιτίας μου και εξαιτίας του ευαγγελίου, αυτός θα τη σώσει. 36Τι, λοιπόν, θα ωφεληθεί ο άνθρωπος, αν κερδίσει ολόκληρο τον κόσμο αλλά χάσει τη ζωή του;37Τι μπορεί να δώσει ο άνθρωπος αντάλλαγμα για τη ζωή του;38Όποιος, ζώντας μέσα σ’ αυτή τη γενιά την άπιστη κι αμαρτωλή, ντραπεί για μένα και για τη διδασκαλία μου, θα ντραπεί γι’ αυτόν και ο Υιός του Ανθρώπου, όταν έρθει με όλη τη λαμπρότητα του Πατέρα του, μαζί με τους αγίους αγγέλους».
9 1Τους έλεγε ακόμη ο Ιησούς: «Σας βεβαιώνω πως υπάρχουν μερικοί ανάμεσα σ’ αυτούς που βρίσκονται εδώ, οι οποίοι δεν θα γευτούν τον θάνατο, πριν δουν να έρχεται δυναμικά η βασιλεία του Θεού».
Αμέσως μετά την πρόρρηση του πάθους και της ανάστασής του (Μαρ 8:31) και την αντίδραση του Πέτρου στην προαναγγελία αυτή (Μαρ 8:32), ο Ιησούς στρέφεται προς το πλήθος διατυπώνοντας μια λογικώς παράδοξη φράση που θα μπορούσε να θεωρηθεί κεντρική στο ευαγγελικό ανάγνωσμα της ημέρας: «Όποιος θέλει να σώσει τη ζωή του θα τη χάσει· όποιος όμως χάσει τη ζωή του εξαιτίας μου και εξαιτίας του ευαγγελίου, αυτός θα τη σώσει» (στχ 35).
Αυτή είναι η πρόταση ζωής που οι χριστιανοί αντιπαραθέτουν απέναντι στον οπτιμισμό των ανθρωπιστών, στα οικονομικά συστήματα των καπιταλιστών και των μαρξιστών, στον υλισμό και στον πραγματισμό των τεχνοκρατών. Πρόκειται για μια πρόταση ζωής που φαίνεται να προσκρούει, όπως άλλωστε και το σύμβολο του σταυρού, σε κάθε ανθρώπινη λογική.
Παρά το φαινομενικώς παράλογο όμως της φράσης, το πόσο ρεαλιστική μπορεί να είναι μια πρόταση, που καλεί τους ανθρώπους να απαρνηθούν και να θυσιάσουν αυτό που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο επιθυμούν προκειμένου να το κερδίσουν, προκύπτει εύκολα από μια απλή αλλά διερευνητική ματιά στη σύγχρονη πραγματικότητα. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει κατακτήσει περισσότερα από οποιαδήποτε άλλη εποχή και ταυτόχρονα έχει χάσει όλα όσα νόμιζε ότι κατέκτησε:
- Στήριξε τις ελπίδες του για ασφάλεια στα όπλα και ανέπτυξε ένα τεράστιο εξοπλιστικό πρόγραμμα, όμως σήμερα οι άνθρωποι αισθάνονται περισσότερο ανασφαλείς από ποτέ.
- Αναζήτησε την επικοινωνία και την επαφή με τους συνανθρώπους του και ανέπτυξε στον ύψιστο βαθμό τις τηλεπικοινωνίες και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, όμως σήμερα ο άνθρωπος διαπιστώνει ότι, αν και περιστοιχίζεται από δεκάδες συσκευές τηλεφώνων, φαξ, τηλεοράσεων, υπολογιστών, κλπ, η πραγματική επαφή του και κυρίως η αλληλοκατανόηση με τους συνανθρώπους του έχει γίνει δυσκολότερη από ποτέ.
- Στήριξε τις ελπίδες του για άνετη ζωή στην οικονομική ανάπτυξη και ακολούθησε διάφορα οικονομικά μοντέλα, για να διαπιστώσει τελικά ότι τα δύο τρίτα του πληθυσμού της γης πλησιάζουν τα όρια της εξαθλίωσης και εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν από την πείνα.
- Στήριξε τις ελπίδες του για μακροζωία στη χημεία και στα φάρμακα, για να διαπιστώσει σήμερα ότι η ζωή του, αν και επιμηκύνθηκε, έγινε περισσότερο κενή από ποτέ.
- Αναζήτησε την ευημερία στην τεχνολογία, για να διαπιστώσει σήμερα ότι η εξαντλητική χρήση των πόρων της γης έφερε τον πλανήτη ολόκληρο στο χείλος της καταστροφής.
Έτσι, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η σημερινή εποχή είναι ταυτόχρονα η καλύτερη και η χειρότερη όλων. Είναι η καλύτερη εποχή, λόγω των επιτευγμάτων της, αλλά και η χειρότερη, λόγω των συνεπειών αυτών ακριβώς των επιτευγμάτων.
Σήμερα, λοιπόν, που ο άνθρωπος βλέπει να χάνει όλα όσα νόμιζε ότι κέρδισε, ψάχνει να βρει καινούργια στηρίγματα και αναζητά νέους προσανατολισμούς στη ζωή του. Κάποιος σοφός είχε προβλέψει παλιότερα πως, όταν οι άνθρωποι θα πάψουν να πιστεύουν στον Ιησού Χριστό, δεν θα γίνουν άπιστοι, αλλά θα πιστεύουν σε οτιδήποτε. Η εποχή αυτή ήρθε. Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές του τέλους του κ΄ μ.Χ. αιώνα κλόνισαν την εμπιστοσύνη εκατομμυρίων ανθρώπων στα διάφορα κοινωνικά συστήματα και έστρεψαν τις ελπίδες πολλών στην αναζήτηση μεταφυσικών λύσεων. Ακόμη και η Ορθοδοξία μοιάζει να έχασε το πραγματικό της νόημα, καθώς φαίνεται να εκφράζεται όλο και πιο συχνά μέσα από ψευδοπροφητείες διαφόρων δήθεν γερόντων για το τέλος του κόσμου, για την καταστροφή των εχθρών της Ελλάδας και άλλα παρόμοια σενάρια συνωμοσιολογίας ή έχει καταντήσει πολιτικό σύνθημα. Έτσι, σήμερα φαίνεται να βρίσκει την εκπλήρωσή της εκείνη η παλιά προφητεία που βρίσκεται καταχωρισμένη στο βιβλίο του προφήτη Ησαΐα:
Ο Κύριος λέει: Ο λαός αυτός έρχεται κοντά μου μόνο με τα λόγια και με τιμά μόνο με τα χείλη του· η καρδιά τους όμως βρίσκεται πολύ μακριά από μένα· δεν ωφελεί που με λατρεύουν, αφού διδάσκουν εντολές και διδαχές που επινόησαν οι άνθρωποι. (Ησα 29:13).
Καθημερινά εμφανίζονται καινούργιες θρησκείες, που ευαγγελίζονται τους πιο απίθανους τρόπους σωτηρίας, οδηγώντας δεκάδες ανθρώπους στην καταστροφή, ακόμη και στην αυτοκτονία. Ακόμη και η λατρεία του Σατανά γνωρίζει σήμερα τέτοια άνθιση, όση δεν είχε ούτε στον μεσαίωνα.
Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η προβολή του σταυρού σήμερα αποκτά ένα πολύ πιο ουσιαστικό νόημα από αυτό μιας συμβολικής τελετής. Γιατί ο σταυρός μπορεί να γίνει σήμερα ένα σταθερό σημείο προσανατολισμού για τον άνθρωπο που ψάχνει να βρει τον δρόμο του. Και ο δρόμος που δείχνει ο σταυρός δεν είναι άλλος από αυτόν που ακολούθησε και ο Χριστός. Ο Χριστός πάνω στον σταυρό δεν έχει απολύτως τίποτε, είναι γυμνός, έχει χάσει τα πάντα· ακόμη και τα ρούχα του τα μοίρασαν οι σταυρωτές του. Και όμως, αυτήν ακριβώς τη στιγμή θα κερδίσει τη σωτηρία ολόκληρου του κόσμου. Σ’ αυτόν τον δρόμο της αγάπης και της θυσίας καλεί όλους τους ανθρώπους ο σταυρός. Τους καλεί να αρνηθούν ό,τι αγαπούν περισσότερο, τον ίδιο τους τον εαυτό· να εγκαταλείψουν τις νόμιμες και δίκαιες απαιτήσεις τους, τις φυσιολογικές και δικαιολογημένες επιθυμίες που έχει το εγώ τους μέσα στη ζωή· τους καλεί να αρνηθούν την ασφάλεια μιας καλοβολεμένης και καθωσπρέπει ζωής. Ταυτόχρονα όμως τους βεβαιώνει πως μόνον όσα θυσιάσουν θα κερδίσουν πραγματικά. Δύσκολος, βέβαια, ο δρόμος αυτός· αλλά είναι ο μόνος από τον οποίο έχει ανάγκη σήμερα ο κόσμος, καθώς είναι ο μόνος που παρέχει μια ρεαλιστική πρόταση νοηματοδότησης της ζωής.
[1] Μετάφραση Ιερομονάχου Νικοδήμου Μπαρούση, Εκδ. Τήνος / Αθήνα 1989. Πρβλ Α. Ντ. Λη, Παγανιστές και χριστιανοί στην ύστερη αρχαιότητα. Ένα ανθολόγιο πηγών, μτφρ. Χαρίκλεια Τσαλιγοπούλου, Εκδ. Ενάλιος / Αθήνα 2009, σελ 436-437. Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία τομ. Β´, Αθήνα, 1990, σελ.466-468. Ευάγγελος Θεοδώρου, Τὸ ὀδοιπορικὸν τῆς Αἰθερίας ἐξ ἐπόψεως Λειτουργικῆς ,Θεολογία, τομ. 60 (1989), σελ 593-599 και τομ. 61 (1989), σελ 120-143.
[2] Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. Κεφάλαιο 84: Περὶ σταυροῦ, ἐν ᾧ ἔτι καὶ περὶ πίστεως.