Ἄλλη μιά ναζιστική κτηνωδία στήν πιό ἀποτρόπαια μορφή της ἔλαβε χώρα στίς 5 Ἀπριλίου 1944, στην Κλεισούρα Καστοριᾶς, ὅταν ἡ 4η Τεθωρακισμένη Μεραρχία τῶν SS ἐπιδόθηκε μέ πρωτοφανή ἀγριότητα στήν ἀνελέητη σφαγή τῶν γυναικόπαιδων πού εἶχαν παραμείνει στήν ἱστορική κωμόπολη τοῦ νομοῦ Καστοριᾶς. Στρατιῶτες ἐφορμοῦν στά σπίτια καί σκοτώνουν, βιάζουν, ξεκοιλιάζουν ἀδιακρίτως καί καῖνε τά πάντα. Ναζί καί Βούλγαροι τῆς γερμανικῆς πολιτοφυλακῆς ἔσπειραν ὄλεθρο καί καταστροφή. Ἀπολογισμός; Κάπου 280 γυναικόπαιδα ἀδικοσκοτωμένα, δεκάδες τραυματίες καί πολλοί ἀνέστιοι πιά, καθώς οἱ οἰκίες παραδόθηκαν στίς φλόγες…
80 χρόνια μετά εἶναι γεγονός ἀναμφισβήτητο ὅτι, στήν συνείδηση τοῦ δημοκρατικοῦ ἀνθρώπου, ὁ ναζισμός διατηρεῖ προεξάρχουσα θέση στήν κλίμακα τοῦ ἀνθρώπινου κακοῦ. Γιά κάποιους μελετητές τοῦ Ὁλοκαυτώματος[1], μάλιστα, δέν ἔχουμε ἐδῶ νά κάνουμε μέ τό συμβατικό «ἀνθρώπινο» κακό ἀλλά μέ κάτι πού ξεπερνᾶ κι αὐτά ἀκόμα τά ἀνθρώπινα μέτρα. Ὑπάρχει, ἐν τούτοις, μιά ἀκραία παρέκκλιση ἀπό τόν τελευταῖο αὐτό κανόνα. Πρόκειται γιά τόν συνειδησιακό τύπο πού πιστεύει –καί δέν διστάζει νά ἐπιβάλλει ἀκόμα καί μέ τήν βία τήν πίστη του αὐτή– ὅτι δικαιοῦται νά ἐπηρεάζει τήν αἰτιότητα χωρίς νά ὑπόκειται σέ αὐτήν. Ὁ τύπος αὐτός, δηλαδή, ἔχει συνειδητά ἀπαρνηθεῖ τήν ἀνθρώπινη ἰδιότητά του, ἀπονέμοντας αὐθαίρετα στόν ἑαυτό του ἕναν ἀνώτερο ρόλο: αὐτόν ἑνός οἰονεί «θεοῦ»[2]!
Ἡ εἴσοδος στό εὐρωπαϊκό πολιτικό προσκήνιο ναζιστικῶν μορφωμάτων καί ἀνθρώπων πού ἐξαρτοῦν καί θεωροῦν τήν πολιτική προοπτική ἑνός τόπου κάτω ἀπό μία συγκεκριμένη ἑρμηνεία τῶν θρησκευτικῶν ἀληθειῶν εἶναι παραφωνία ἀντιφατική καί σκανδαλώδης καί ἀποτελεῖ ἀναμφίβολα δεῖγμα καθυστερημένης ἀφύπνισης καί ἀναγνώρισης τοῦ προβλήματος. Προϋπόθεση σύλληψης τοῦ προβλήματος ἀποτελεῖ, πέρα ἀπό τίς συνθῆκες τῶν μνημονίων καί τῆς οἰκονομκῆς κρίσης πού ζήσαμε, μιά κατανόηση τῆς φύσης τοῦ φασισμοῦ στήν Εὐρώπη, ὅπως αὐτός ἐμφανίσθηκε ἱστορικά στόν μεσοπόλεμο καί εἴτε παραμένει ἐγγεγραμμένος στό κοινωνικό σῶμα εἴτε ἐπανέρχεται μέ τήν μορφή πολιτικῶν κινήσεων. Εἶναι πραγματικά πολύ ἐνδιαφέρον τό γεγονός ὅτι κανείς ἀπ’ ὅλους αὐτούς πού ὑποστηρίζουν σήμερα ὅτι τά πάντα εἶναι κατασκευή καί ἀφήγηση, δέν τολμᾶ νά ἐπιδοθεῖ σέ μιά συστηματική καί οὐσιαστική ἀποδόμηση τοῦ ναζιστικοῦ φαινομένου. Ἴσως γιατί κάθε προσπάθεια ἀποδόμησης φέρνει μαζί της ἀναπόφευκτα καί τήν ἄκρως ἐπικίνδυνη σχετικοποίηση καί, ὡς γνωστόν, ὁ ναζισμός καί ὁ ἐθνικισμός εἶναι κάτι τό πολύ σοβαρό γιά νά καταλήξει ἀντικείμενο μεταμοντέρνων γλωσσικῶν παιγνίων. Μόνη τρανταχτή ἐξαίρεση ἀπέναντι στή γενικευμένη ἀπροθυμία ἀποδόμησης μιᾶς ἰδεολογίας ἐμφανῶς κατασκευασμένης καί σαθρῆς, ἀποτελεῖ ἡ ἐπίθεση στήν ρατσιστική του θεωρία καί πιό συγκεκριμένα στόν ἀντισημιτισμό. Ὅπως, ὅμως, γνωρίζουμε ὅλοι, αὐτή ἡ στοχευμένη ἀντιπροπαγάνδα δέν καταφέρνει νά ἐμποδίσει τήν ἐξάπλωση τῶν ἀντισημιτικῶν ἰδεῶν, οὔτε πολύ περισσότερο νά ἐξουδετερώσει τήν γοητεία πού ἀσκεῖ ἡ ναζιστική ρητορική. Κι αὐτό γιά τόν ἁπλό λόγο ὅτι ὁ ἀντισημιτισμός δέν ἀποτελεῖ ἴδιον τοῦ ναζισμοῦ, ἀλλά μέρος μιᾶς εὐρύτερης εὐρωπαϊκῆς «κληρονομιᾶς», τήν ὁποία οἱ ναζιστές χρησιμοποιοῦν ἐντέχνως προκειμένου νά προωθήσουν τήν πολιτική τους.
Ὁ ναζισμός σήμερα ἀποτελεῖ κυριολεκτικά τήν πέτρα τοῦ σκανδάλου. Παρά τήν ὁμόφωνη κατακραυγή γιά τά ἐγκλήματά του, καταφέρνει νά ἐπιβιώνει ἀνενόχλητος, σάν ζωντανό ἀπολίθωμα, καί χωρίς νά ἔχει ἀνάγκη νά κρύψει τό ἀληθινό του πρόσωπο. Κι ἄν καταφέρνει κάτι τέτοιο, εἶναι γιατί τό ἱστορικό, ἀποκρουστικό του πρόσωπο εἶναι κάτι τό ἀπαραίτητο, τόσο στούς ἀφελεῖς ὀπαδούς ὅσο καί στούς ὁρκισμένους ἐχθρούς του. Ἄν γιά τούς πρώτους ἡ πιστότητα τῆς ἀναπαράστασης μπορεῖ νά λειτουργεῖ ὡς ὑπόσχεση ἐπιτυχίας ἤ συνταγή ψυχικῆς πλήρωσης, γιά τό νεωτερικό ἀφήγημα ὁ ναζισμός λειτουργεῖ ὡς «ἀνάθεμα», ὡς τό ἄκρον ἄωτον τοῦ κακοῦ, μιά ἔννοια μέ σχεδόν μεταφυσική ὑπόσταση, τόσο ἀντίθετη μέ τό πνεῦμα τῆς προόδου, πού νά ὁρίζει αὐτόματα καί ἀπό τήν ἀνάποδη τήν ἴδια τήν οὐσία τῶν λεγόμενων οὐμανιστικῶν ἀξιῶν[3].
Ἐπιλέγοντας νά ἀφήσει στό σκοτάδι τά οὐσιαστικά χαρακτηριστικά τοῦ ναζισμοῦ, ἡ σύγχρονη δυτική κοινωνία προδίδει τήν ἀπροθυμία της νά κατανοήσει σέ βάθος καί νά ἀπομυθοποιήσει ἕνα φαινόμενο, τό ὁποῖο προτιμᾶ νά τό τοποθετεῖ στήν ἀσφαλῆ κατηγορία τοῦ τερατώδους, κάποιου πράγματος δηλαδή πού κανονικά δέν θά ἔπρεπε νά ὑπάρχει σ’ αὐτό πού θεωροῦμε ὡς δικό μας κόσμο. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὅλες οἱ ἀπόπειρες κατανόησης τῆς ἀνόδου καί τῆς ἐπικράτησης τοῦ ναζισμοῦ ἐκκινοῦν ἀπό τό ρητορικό ἐρώτημα: «Μά πῶς εἶναι δυνατόν σέ μιά πολιτισμένη χώρα …;». Καμία κοινωνιολογικοῦ ἤ ψυχολογικοῦ τύπου ἑρμηνεία δέν ἔχει κάνει μέχρι στιγμῆς αὐτό τό ἐρώτημα νά σταματήσει νά προφέρεται. Ἄν ὁ ναζισμός σκανδαλίζει ἀκόμα καί σήμερα (καί μάλιστα σήμερα πολύ περισσότερο ἀπ’ ὅτι τήν ἐποχή πού πρωτοεμφανίσθηκε), εἶναι γιατί ἐπιμένει νά διαφεύγει ἀπ’ ὅλα τά συνήθη ἑρμηνευτικά σχήματα τοῦ ἐπιστημονικοῦ ὀρθολογισμοῦ. Γι’ αὐτό καί ἡ ἐμμονή τῶν σύγχρονων ἱστορικῶν, ὅπως π.χ. ὁ περίφημος Ἴαν Κέρσω, σέ μιά καθαρά ὀρθολογιστική καί οὐδέτερη ἀνάλυση τοῦ φαινομένου μᾶλλον προσπαθεῖ νά ἐξορκίσει τό κακό, παρά νά προσπαθεῖ νά τό κατανοήσει. Σέ ἕνα τέτοιο πλαίσιο, ὁ ναζισμός ἐμφανίζεται πάντα σάν κάτι μυστηριῶδες, σάν κάτι τό ἐξωτερικό καί ἀλλότριο ἀπό αὐτό πού θά ἔπρεπε νά ἦταν ἡ φυσιολογική ἀνθρώπινη κατάσταση. Ἀποτέλεσμα μιᾶς τέτοιας ὀπτικῆς εἶναι τό νά παραμένουν γιά πάντα στό σκοτάδι ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ συγγενικοί δεσμοί πού, σάν ἄϋλος ὀμφάλιος λῶρος, ἑνώνουν ὑπόγεια τόν ναζισμό μέ τό νεωτερικό πνεῦμα, δεσμοί πού καλύπτονται πίσω ἀπό τήν ἴδια τήν μυθικο-θρησκευτική πρόσοψη τῆς ναζιστικῆς ἰδεολογίας. Ἄν ἡ ἱστορική ἐπιστήμη ἐπιμένει νά παίρνει στά σοβαρά αὐτήν τήν παγανιστική πρόσοψη ὡς οὐσία τῆς ναζιστικῆς ἰδεολογίας, τό κάνει προκειμένου νά παρουσιάσει τόν ναζισμό σάν ἕνα ἀπομεινάρι τοῦ σκοτεινοῦ παρελθόντος, τό ὁποῖο δέν ἔχει καμία σχέση μέ τό σημερινό ἐπίπεδο τοῦ πολιτισμοῦ καί πού ὀφείλουμε ἐπιτέλους νά ξεφορτωθοῦμε, γιά νά πᾶμε μπροστά. Αὐτό ὅμως τό φθηνό τέχνασμα, πού μᾶς βοηθᾶ νά ἐπιβεβαιώνουμε μέ τό ζόρι τήν ἠθική ὑπεροχή μας, δέν καταφέρνει τίποτε ἄλλο παρά νά παρέχει πολιτική νομιμοποίηση σ’ ἕνα ἰδεολογικό ἔκτρωμα καί τούς ὀπαδούς του, ἐνῶ καταδικάζει, ἀπ’ τήν ἄλλη, τούς ἐχθρούς τοῦ ναζισμοῦ σέ συνεχεῖς ἐκπλήξεις καί ἀπογοητεύσεις.
Τό μυστηριῶδες αἴνιγμα τῆς ἐμφάνισης τῆς ψυχολογίας τοῦ ναζισμοῦ φωτίζεται ἄπλετα ἀπό τήν μεγαλοφυΐα τοῦ Ντοστο-γιέφσκι, κυρίως στό βιβλίο Σημειώσεις ἀπό τό Ὑπόγειο[4]. Στόν μονόλογο τοῦ Ὑπογείου ὁ Ρῶσσος συγγραφέας ξεδιπλώνει μαε-στρικά τίς πιό ἀπόκρυφες πτυχές τῆς μοντέρνας ψυχολογίας, ἔτσι ἀκριβῶς ὅπως τήν βιώνουμε ὅλοι σήμερα. Τό ἀπομονωμένο, συμπλεγματικό ἄτομο, πού θρέφει συνειδητά τήν μνησικακία του μαζί μέ ὄνειρα θεαματικῆς ἀντεκδίκησης καί ἐγωιστικής αὐτοϊκανοποίησης, ἀποτελεῖ ὄχι μόνο τό μοντέλο τοῦ σύγχρονου κυνισμοῦ, ἀλλά καί τοῦ ψυχολογικοῦ ἐκείνου τύπου πού ἐκμεταλλεύεται ἡ ναζιστική προπαγάνδα προκειμένου νά ἁλώσει τίς προσωπικότητες τῶν ἀνθρώπων. Ἄν ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος αἰσθάνεται σάν «θιγμένος ποντικός», εἶναι γιατί αἰσθάνεται τήν ὑπερηφάνεια του νά συντρίβεται ἐπάνω στόν τοῖχο τῆς ἀπρόσωπης ἀναγκαιότητας τῶν φυσικῶν νόμων καί τήν ἐλευθερία του νά ἀπειλεῖται ἀπό τίς ἀδιάσειστες ἐπιστημονικές ἀλήθειες: «Ἐχθρός δέν ὑπάρχει, μά πόνος ὑπάρχει. Εἶστε πλέον σκλάβοι τῶν δοντιῶν σας»[5].
Μπροστά σέ αὐτήν τήν ἀπόλυτη ἔλλειψη νοήματος καί τό μελλοντικό «κρυστάλλινο παλάτι» πού οἰκοδομεῖται γιά νά στεγάσει τήν νέα, τελειοποιημένη ἀνθρωπότητα, ὁ ἥρωας τοῦ Ὑπογείου δηλώνει ἀπερίφραστα ὅτι προκειμένου νά διαφυλάξει τήν ἐλευθερία του, καί ἀπό καθαρό καπρίτσιο, θά διαλέξει τό κακό. Μόνο τό κακό θά τοῦ ἐπιτρέψει νά ἀπαντήσει στήν ταπείνωση πού τοῦ ἐπιβάλλουν οἱ φυσικοί νόμοι καί θά ἱκανοποιήσει ταυτόχρονα τό πάθος του γιά κοινωνική ὑπεροχή.
Στό Ὑπόγειο, ὁ Ντοστογιέφσκι δέν περιγράφει ἁπλά μιά στρεβλή προσωπικότητα, ἀλλά φωτίζει καί τήν πηγή πού ποτίζει τό δέντρο τῆς μοναχικῆς ἀλαζονείας. Πρόκειται γιά ὅλες ἐκεῖνες τίς οὐτοπικές θεωρίες πού γεννήθηκαν ἀπό τήν ἐπικράτηση τοῦ ἐπιστημονικοῦ θετικισμοῦ καί οἱ ὁποῖες ὑποσχέθηκαν τήν λύση ὅλων τῶν κοινωνικῶν προβλημάτων καθώς καί τήν βελτίωση τοῦ ἴδιου τοῦ ἀνθρώπινου εἴδους. Αὐτή ἡ ὑπόσχεση, ἀκόμα καί ἄν ἐκφράστηκε τόν 19ο αἰῶνα μέ ἕνα τυπικά ἐπιστημονικό λεξιλόγιο, ἔχει ἕνα μεταφυσικό σκέλος, καθαρά θρησκευτικῆς προέλευσης. Ὁ ἱστορικός René Alleau, στήν ἔρευνά του γιά τίς πνευματικές ρίζες τοῦ ναζισμοῦ στόν γερμανικό χῶρο[6], ἐντοπίζει τίς πρῶτες ἐμφανίσεις ὁραματιστῶν προφητῶν στίς θρησκευτικές ἐξεγέρσεις τοῦ 16ου αἰῶνα. Ἀκόμα καί ἡ πιό συντηρητική λουθηρανική ἐξέγερση ἐναντίον τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ μοιράζεται μέ τήν λαϊκή κίνηση τῶν Ἀναβαπτιστῶν τήν ἴδια βασική πεποίθηση: οἱ αὐθεντικές πνευματικές ἀξίες τοῦ Χριστιανισμοῦ προδόθηκαν ἀπό τήν ἀνώτατη ἐξουσία, ἡ ὁποία καί ἐμποδίζει τήν δημιουργία ἑνός ἐπί γῆς παραδείσου, κοινοῦ γιά ὅλους τούς πιστούς.
George Grosz – The Pillars of Society
Οἱ ἄνθρωποι ὀφείλουν λοιπόν νά πάρουν τά πράγματα στά χέρια τους καί, ἔστω μέ θρασύτητα, θόρυβο, πόλεμο, ἀγένεια, ἀδιακρισία καί κακότητα. νά δημιουργήσουν οἱ ἴδιοι τίς κατάλληλες συνθῆκες γιά τήν ἔλευση τῆς Δευτέρας Παρουσίας. Γι’ αὐτό καί ἡ παρουσία κομμάτων πού μέ μυστηριώδη ἐπιφοίτηση μετατρέπουν τήν πολιτική καί τήν ἐκκλησιαστική πίστη σέ τύπο νέας, κοσμικῆς θρησκείας, πού ἐνσωματώνει στήν προπαγανδιστική της ρητορική θεολογικά σχήματα καί ἐργαλιοποιεῖ τήν ἴδια τήν πίστη μέ ἐπώδυνα ἀποτελέσματα καί ἀφόρητο πόνο στόν ὀρθόδοξο κόσμο. Ἡ θεολογία καί ἡ ὀρθόδοξη ἐκκλησιολογία ἐδῶ ἀντικαθίστανται ἀπό τήν ἀκραία πολιτική σκοπιμότητα. Ἄλλωστε μήν ξεχνᾶμε ὅτι ὁ πιό ὕπουλος τρόπος μέ τόν ὁποῖο ἡ ναζιστική προπαγάνδα πολέμησε τό πρόσωπο καί τήν διδασκαλία τοῦ Κυρίου, παρά τίς περί τοῦ ἀντιθέτου διαβεβαιώσεις τους, ἦταν ὅτι ἐνίσχυσαν μέ κάθε τρόπο τήν δημιουργία τῆς κίνησης τῶν «Γερμανῶν Χριστιανῶν», πολιτικοεκκλησιαστικής κίνησης πού εἶχε ὡς σκοπό τήν σύζευξη τῶν ἐθνικοσοσιαλιστικῶν ἀρχῶν μέ τήν χριστιανική πίστη, ὥστε αὐτή ἀφ’ ἑνός νά ἀλλοιωθεῖ, ἀφ’ ἑτέρου νά γίνει ἄλλο ἕνα ἐπικουρικό δεκανίκι σέ πρακτικό ἐπίπεδο τοῦ ναζισμοῦ[7]. Κάτι ἀνάλογο ἄραγε δέν ζήσαμε στόν τόπο μας καί τήν ἐποχή τῆς δικτατορίας πού ἀποτινάξαμε; Αὐτή ἡ προβατόσχημη «ὀρθοδοξία», κακέκτυπο τοῦ ἑαυτοῦ μας, ἀπόρροια μιᾶς προτεσταντικῆς διδασκαλίας καί ἠθικῆς, δέν εἶναι ἡ ἐκκοσμίκευση τῆς Ἐκκλησίας;
Ὡς Ὀρθοδοξία ζοῦμε ἕναν τεράστιο πειρασμό στά νεότερα χρόνια: ὄχι τόν ἐνιστορισμό, ἀλλά τόν ἐθνικισμό τῆς σωτηρίας (ὡς βλάσφημο ἐπινόημα καί ἐκκλησιολογική ἐμβολή). Ὁ ἐθνικισμός πέρασε ἀπό τήν ἱστορία τοῦ κόσμου στήν ἱστορία καί τήν θεολογία τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἐάν ἡ Ἐκκλησία ἐπιθυμεῖ νά μιλήσει στόν σύγχρονο κόσμο καί στούς σημερινούς ἀνθρώπους, προκειμένου νά κηρύξει τό Εὐαγγέλιο τῆς Βασιλείας –καί ὄχι στόν ἀμετάκλητα ξεπερασμένο κόσμο τοῦ χθές– εἶναι ἐπείγουσα ἀνάγκη νά ὑπερβεῖ ἀπανταχοῦ τῆς γῆς καί τῆς οἰκουμένης τόν ἐθνοκεντρικό λόγο καί νά ἐγκαταλείψει κάθε ὄνειρο ἐπιστροφῆς σέ κάθε ἄλλη ἀντινεωτερική ρομαντική ἐκδοχή «χριστιανικῆς κοινωνίας». Ἡ θεοκρατία καί ὁ νεοεθνικισμός, πού δέν εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπό ἐκκοσμικευμένες μορφές ἐσχατολογίας, συνιστοῦν τό μόνιμο ἱστορικό πειρασμό τῆς χριστιανικῆς ὀρθόδοξης κοινωνίας. Κατά τόν Γάλλο ὀρθόδοξο θεολόγο Olivier Clement, «ὁ ἐθνικισμός, σέ ἔξαρση ἐξ αἰτίας τῶν αἰώνων δουλείας στίς περισσότερο ἤ λιγότερο πολυεθνεῖς αὐτοκρατορίες, θέλησε νά οἰκειωθεῖ τήν Ὀρθοδοξία, νά τήν κάνει ὄργανό του, νά ἐνσταλάξει μέσα της τά μίση του, τούς φόβους του, τίς φαντασιώσεις του… Ἀγαπάει κανείς τά δάση τῆς πατρίδας του, τίς ψαλμωδίες στούς ναούς της καί τή φλόγα τῶν κεριῶν, ἀλλά δέν ἔχει διαβάσει τό Εὐαγγέλιο. Λέγεται ὀρθόδοξος (διευκρινίζοντας ἀμέσως τήν ἐθνικότητα), ἀλλά δέν ξέρει καθόλου πώς εἶναι χριστιανός».
[1] Βλ. Σ. Φριντλέντερ, Ἡ ναζιστική Γερμανία καί οἱ Ἑβραῖοι, Ι: Τά χρόνια τῶν διώξεων 1933-1939, ΙΙ: Τά χρόνια τῆς ἐξόντωσης 1939-1945, μτϕρ. Ἠ. Ἰατροῦ, ἐπίμετρο Ρ. Μπενβενίστε, Ἀθήνα 2013, Πόλις.
[2] Κώστα Παπαχρήστου, https://www.tovima.gr/2023/06/28/opinions/o-nazismos-kai-to-eysimo-tou-kakou/
[3] Ἀλέξανδρου Μπριασούλη, «Ναζισμός, τό κρυφό πρόσωπο τῆς νεωτερικότητας», https://commonality.gr/nazismos-to-kryfo-prosopo-tis-neoterikotitas/, 13 Οκτωβρίου 2018.
[4] Φ. Ντοστογιέφσκι, Ὑπόγειο, Ἴνδικτος 2010.
[5] Φ. Ντοστογιέφσκι, Ὑπόγειο, Ἴνδικτος 2010, σελ. 38,
[6] René Alleau, Hitler et les sociétés secrèts, Editions Tallandier, 2014 Paris.
[7] Βλ. K. Meier, Die Deutschen Christen. Das Bild einer Bewegung im Kirchenkampf des Dritten Reiches, Vandenhoeck & Ruprecht, 1964.