[1] Ἱερὰ Μονὴ Μεγάλου Μετεώρου, Τυπικὸν – Κῶδιξ 83 (1580), Ἐπιμέλεια ἀνατύπωσης, διόρθωσης χφ. και εἰσαγωγή: Κωνσταντίνος Μ. Βαφειάδης, Ἅγια Μετέωρα 2018, σ. 397.
[2] Galadza Daniel, Liturgy and Byzantinization in Jerusalem, Oxford 2017, p. 335.
[3] Κεκελίδζε Κ., Ἱεροσολυμιτικὸν Κανονάριον (Τυπικὸν) τοῦ Ζ΄ αἰῶνος, [μτφρ. ἐκ τοῦ ῥωσικοῦ ὑπὸ ἀρχιμ. Καλλίστου Μηλιαρᾶ], Ἀνατύπωσις ἐκ τῆς Νέας Σιών, Ἱεροσόλυμα 1914, σ. 39.
[4] Galadza, ὅ.π., p. 314.
[5] Ἱερὰ Μεγίστη Μονὴ Βατοπαιδίου, Ἐκτενεῖς τῶν Ἑορτῶν, Ἅγιον Ὄρος 2020, σ. 14.
[6] αυτόθι, σ. 36 – 37.
[7] Mateos Juan, Le Typikon de la Grande `Eglise, T. B΄, [Orientalia Christiana Analecta, 186], Roma 1962, pp. 20 – 22.
[8] Ἰωαννίδου Χρυσοβαλάντη, Ἡ Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας στὴν Ψαλτικὴ Τέχνη (Διπλωματική ἐργασία), Θεσσαλονίκη 2009, σ. 38, σημ. 25.
[9] Μακαρίου Ἱερομονάχου Σιμωνοπετρίτου, Μυσταγωγία τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Συμβολὴ στὴν Θεολογία τοῦ Λειτουργικοῦ Χρόνου, Αθήνα 2021, σ. 540.
[10] αυτόθι, σ. 541.
[11] Bertoniere Gabriel, The Sundays of Lent in the Triodion: The Sunadays without a Commemoration, [Orientalia Cristiana Analecta, 253], Roma 1997, pp. 57-60.
[12] Μακαρίου Ἱερομ., ὅ.π., σ. 541.
[13] Schmemann Alexander, Μεγάλη Σαρακοστή. Πορεία πρὸς τὸ Πάσχα, μτφρ. Ἑλένη Γκανούρη, ἐκδ. Πορφύρα, Ἀθήνα 2016, σ. 69.
[14] Φουντούλη Ἰωάννου, Λογική Λατρεία, Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1997, σ. 34.
[15] Ἠσαΐας, 40, 3.
[16] Mateos, Le Typikon de la Grande `Eglise, Β΄, ὅ.π., p. 20.
[17] Dmitrievski J.A., Opisanie Liturgitjeskish Rucopisej, T. A΄, Kiev 1895, p. 520.
[18] Ἱερὰ Μονὴ Μεγάλου Μετεώρου, ὅ.π., σ. 397.
[19] αυτόθι, σ. 398.
[20] Πρόκειται περί του τροπαρίου που είδαμε να αναφέρεται στο Τυπικό της Μ. Εκκλησίας και η χρήση του είναι αρκετά συχνή από πολλά Τυπικά. Μάλιστα δε, παρατηρούμε ότι κατά την σύγχρονη λειτουργική πρακτική, το συγκεκριμένο τροπάριο ψάλλεται μετά το τέλος του Κανόνα της λιτανείας της αναστηλώσεως των αγίων Εικόνων.
[21] Dmitrievski, Opisanie Liturgitjeskish Rucopisej, Α΄, ὅ.π., p. 521
[22] Για περισσότερα ανέκδοτα υμνογραφικά κείμενα της εορτής των Προφητών βλ. Ἰωαννίδου, Ἡ Κυριακὴ τῆς Ὁρθοδοξίας, ὅ.π., σσ. 269-288 και Ἰωαννίδου Χρυσοβαλάντη, «Ἡ ἐκτὸς τοῦ Τριωδίου ὑμνογραφία τῆς Κυριακῆς τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ οἱ ἀδημοσίευτοι ὕμνοι της», Θεολογία – Τριμηνιαία Ἔκδοση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, τόμος 90ος, τεῦχος 4ο, Ὀκτώβριος – Δεκέμβριος 2019, σσ. 191-227.
[23] Πολυμερῶς καὶ πολυτρόπως πάλαι ὁ Θεὸς λαλήσας τοῖς πατράσιν ἐν τοῖς προφήταις, ἐπ᾽ ἐσχάτων τῶν ἡμερῶν τούτων ἐλάλησεν ἡμῖν ἐν Υἱῷ, ὃν ἔθηκε κληρονόμον πάντων, δι᾽ οὗ καὶ τοὺς αἰῶνας ἐποίησεν.
[24] Σε ήχο πλάγιο του β΄ κατά το προσόμοιο «Ὅλην ἀποθέμενοι»: (α) Σὲ τὸν ἀκατάληπτον, πρὸ ἑωσφόρου ἀνάρχως, ἐξ ἀΰλου λάμψαντα, ἀσωμάτου τε γαστρὸς τοῦ Γεννήτορος, οἱ Προφῆται Κύριε, οἱ τῷ σῷ Πνεύματι, ἐμπνευσθέντες προηγόρευσαν, Παιδίον ἔσεσθαι, ἐξ Ἀπειρογάμου σαρκούμενον, ἀνθρώποις συναπτόμενον, καὶ τοῖς ἐπὶ γῆς καθορώμενον· δι’ ὧν ὡς Οἰκτίρμων, ἐλλάμψεως ἀξίωσον τῆς σῆς, τούς ἀνυμνοῦντας τὴν ἄφραστον, σοῦ σεπτὴν Ἀνάστασιν. (β) Λόγῳ σε κηρύξαντες, οἱ θεηγόροι Προφῆται, καὶ ἔργοις τιμήσαντες, ἀτελεύτητον ζωὴν ἐκαρπώσαντο· τῇ γὰρ κτίσει Δέσποτα, παρὰ σὲ τὸν Κτίσαντα μὴ λατρεύειν καρτερήσαντες, τὸν Κόσμον ἅπαντα, εὐαγγελικῶς ἀπεστράφησαν, καὶ σύμμορφοι γεγόνασιν, οὗπερ προηγόρευσαν Πάθους σου· ὧν ταῖς ἱκεσίαις, ἀξίωσον ἀμέμπτως διελθεῖν, τῆς ἐγκρατείας τὸ στάδιον, μόνε Πολυέλεε. (Τριῴδιον Κατανυκτικόν , Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1960, σ. 134).
[25] Χαίρετε Προφῆται τίμιοι, οἱ τὸν νόμον Κυρίου καλῶς διαταξάμενοι, καὶ τῇ πίστει φανέντες, ἀπόρθητοι στῦλοι ἀκλινεῖς· ὑμεῖς γὰρ καὶ μεσῖται ὤφθητε τῆς νέας Διαθήκης Χριστοῦ, καὶ μεταστάντες πρὸς Οὐρανόν, αὐτὸν ἱκετεύσατε, εἰρηνεῦσαι τὸν Κόσμον, καὶ σῶσαι τὰς ψυχὰς ἡμῶν. (Τριῴδιον Κατανυκτικόν, ὅ.π., σ. 134).
[26] Μωσῆς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας, Νόμον ἐδέξατο, καὶ λαὸν ἐπεσπάσατο, Ἠλίας νηστεύσας, οὐρανοὺς ἀπέκλεισε· τρεῖς δὲ Παῖδες Ἀβραμιαῖοι, τύραννον παρανομοῦντα, διὰ νηστείας ἐνίκησαν. Δι’ αὐτῆς καὶ ἡμᾶς Σωτὴρ ἀξίωσον, τῆς Ἀναστάσεως τυχεῖν, οὕτω βοῶντας· Ἅγιος ὁ Θεός, Ἅγιος ἰσχυρός, Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς. (Τριῴδιον Κατανυκτικόν, ὅ.π., σ. 139).
[27] Σύμφωνα με τον καθηγητή Γ. Φίλια, το συγκεκριμένο αποστολικό ανάγνωσμα είναι το μοναδικό ανάμεσα στα πέντε των Κυριακών της Μ. Τεσσαρακοστής της σύγχρονης λειτουργικής πρακτικής, το οποίο έχει άμεση σχέση με το εορτολογικό θέμα της ημέρας (εορτή των Προφητών) και μπορεί κατ΄ αυτόν τον τρόπο να αιτιολογηθεί η επιλογή του. Βλ. Φίλια Γεωργίου, «Τὰ ἁγιογραφικὰ ἀναγνώσματα τοῦ Τριωδίου καὶ τοῦ Πεντηκοσταρίου», στο Πρακτικὰ Ε΄ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2004, σ. 211.
[28] Φίλια, «Τὰ ἁγιογραφικὰ ἀναγνώσματα», ὅ.π., σ. 213.
[29] Τριῴδιον Κατανυκτικόν, ὅ.π., σ. 154.
[30] Ostrogorsky Georg, Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, τόμος α΄, μτφρ. Ἰωάννης Παναγόπουλος, ἐκδ. Στέφανος Βασιλόπουλος, Ἀθήνα, 1978, σ. 15.
[31] Vasiliev A. A., Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, τόμος α΄, μτφρ. Δημοσθένης Σαβράμης, Πάπυρος, Ἀθἠνα 1995, σ. 298.
[32] αυτόθι, σ. 327.
[33] Ostrogorsky, ὅ.π., σ. 22
[34] αυτόθι σ. 25.
[35] αυτόθι σ. 29.
[36] Vasiliev, ὅ.π., σ. 331.
[37] Ostrogorsky, ὅ.π., σ. 43.
[38] αυτόθι, σ. 45.
[39] Vasiliev, ὅ.π., σ. 336
[40] Ostrogorsky, ὅ.π., σ. 82.
[41] Τριῴδιον Κατανυκτικόν, ὅ.π., σσ. 137 – 138.
[42] Vasiliev, ὅ.π., σ. 364.
[43] Συνεχιστὴς Θεοφάνη, 3, 154A, PG, 109, 168.
[44] Mateos Juan, Le Typikon de la Grande `Eglise, T. B΄, [Orientalia Christiana Analecta, 186], Roma 1962, pp. 20 – 22.
[45] Акентьев K. K., Типикон Великой Церкви. Cod. Dresde A 104. Реконструкция текста по материалам архива А. А. Дмитриевского, Subsidia Byzantinorossica 5, Ἁγία Πετρούπολη 2008, p. 57.
[46] Arranz Miguel, Le Typicon du Monastere du Saint Sauver a Messine, [Orientalia Cristiana Analecta, 185], Roma 1969, pp. 213 – 214.
[47] Dmitrievski, Opisanie Liturgitjeskish Rucopisej, Α΄, ὅ.π., pp. 520 – 522.
[48] Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας, Ἐπιμέλεια Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἁγία Λαύρα τοῦ Ὁσίου Σάββα τοῦ Ἡγιασμένου, Ἱεροσόλυμα 2012, σ. 299.
[49] Ῥήγα Γεωργίου (Οἰκονόμου), Τυπικόν, Θεσσαλονίκη 1994 (νέα ἔκδοσις ἐπιμελημένη ἐκ τῆς ἀρχικῆς ἐκδόσεως τοῦ 1920), σ. 52, «μόνον ἐν αἷς ἡμέραις γίνεται ἀγρυπνία τελοῦνται ἀφ’ ἑσπέρας ἑσπερινοὶ δύο, ὁ μικρὸς καὶ ὁ μέγας».
[50] Μ. Βασιλείου, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ΙΗ΄. PG, 32, 149C.
[51] Ζερβουδάκη Ἀλεξάνδρας, Θεοφάνης ὁ Γραπτός: βίος καὶ ἔργο, Ἡράκλειο 2002, σσ. 49-75.
[52] Τριῴδιον Κατανυκτικόν, ὅ.π., σ. 135.
[53] αυτόθι.
[54] Παπαγιάννη Κωνσταντίνου (Πρωτοπρ.), Σύστημα Τυπικοῦ τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, Ἀθήνα 2006, σ. 616 (υποσημ. 1186).
[55] Ἱερὰ Μονὴ Μεγάλου Μετεώρου, ὅ.π., σ. 397.
[56] Τριῴδιον Κατανυκτικόν, ὅ.π., σσ. 137 – 138.
[57] Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας, ὅ.π., σ. 300.
[58] Βλ. παρακάτω.
[59] (Βλάχου) Ἱεροθέου, Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Ἁγ. Βλασίου, Ἐκκλησία καὶ ἐκκλησιαστικὸ φρόνημα, Ἱερὰ Μονὴ Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου, Λεβαδειὰ 2017, σ. 259.
[60] Gouillard Jean, «Le Synodicon de l΄ Orthodoxie: edition et commentaire», Travaux et Memoires, τόμος 2, 1967, σ. 184.
[61] Ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ. Ιερόθεος θεωρεί ότι οι τρεις αυτές Σύνοδοι αποτελούν μία ενότητα, η οποία έχει όλα τα απαιτούμενα χαρακτηριστικά, ώστε να θεωρείται η Θ΄ Οικουμενική Σύνοδος. (Βλ. (Βλάχου) Ἱεροθέου, ὅ.π., σ. 269).
[62] Gouillard, ὅ.π., σ. 134.
[63] (Εὐστρατιάδου) Σωφρονίου Μητροπολίτου πρώην Λεοντοπόλεως, «Τὸ Συνοδικὸν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος», Ε.Ε.Β.Σ., ἔτος ΙΓ΄, Ἀθήνα 1937, σ. 22.
[64] αυτόθι, σ. 4.
[65] Μιχαήλ Κηρουλαρίου, PG 120, 724A – 736C.
[66] (Εὐστρατιάδου) Σωφρονίου, ὅ.π., σ. 22.
[67] αυτόθι.
[68] (Βλάχου) Ἱεροθέου, ὅ.π., σ. 290.
[69] Μακαρίου Ἱερομ., ὅ.π., σ. 545.
[70] (Βλάχου) Ἱεροθέου, ὅ.π., σ. 272.
[71] Μακαρίου Ἱερομ., ὅ.π., σ. 549.
[72] Αν και κατ’ αυτήν την περίοδο έχει επικρατήσει ο νηπιοβαπτισμός, εντούτοις υπάρχουν ακόμη Κατηχούμενοι οι οποίοι προετοιμάζονται για την βάπτισή τους.
[73] Μακαρίου Ἱερομ., ὅ.π., σ. 544.
[74] Акентьев, ὅ.π., p. 57.
[75] Dmitrievski, Opisanie Liturgitjeskish Rucopisej, Α΄, ὅ.π., p. 521.
[76] Arranz, ὅ.π., p. 213.
[77] Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας, ὅ.π.,, σ. 300.
[78] Πετροπούλου Ηλία, Κορακίδη Αλεξάνδρου, Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας, Ἁρμός, Ἀθήνα 2006, σ. 13.
[79] Ἀνατολικιώτου Διονυσίου, «Ἡ λιτανεία τῶν ἱερῶν εἰκόνων κατὰ τὴν Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας», Ἐφημέριος, ἔτος ΝΣΤ΄, τεῦχος 2, Φεβρουάριος 2007, 13.
[80] αυτόθι, σ. 15.
[81] Σιναϊτικὰ Δίπτυχα 2021, μετὰ Τυπικοῦ Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν Ἐνιαυτοῦ 2021 Ἰουλιανοῦ (παλαιοῦ) Ἡμερολογίου, Ἱερᾶς Αὐτονόμου Αὐτοκρατορικῆς Μονῆς καὶ Ἀρχιεπισκοπὴς Θεοβαδίστου Ὄρους Σινᾶ, Σιναῖον Ὄρος 2021, σ. 321.
[82] Ἀνατολικιώτου, ὅ.π., σ. 15.
[83] Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2021, σ. 139 κ.ε.
[84] Παπαγιάννη Κωνσταντίνου (Πρωτοπρ.), ὅ.π., σ. 618.
[85] Μακαρίου Ἱερομ., ὅ.π., σ. 543, σημ. 70.
[86] Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το Συνοδικόν της Ορθοδοξίας βλ. Διαμαντίδου Δημητρίου, Το Συνοδικό της Ορθοδοξίας: Λειτουργική Προσέγγιση (Διπλωματική εργασία), Θεσσαλονίκη 2020.