Η γιορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος αποτελεί μια από τις δώδεκα μεγάλες γιορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αν και αναφέρεται σε ένα επεισόδιο της ζωής του Ιησού Χριστού που συνέβη λίγο πριν από το πάθος και την ανάστασή του, γιορτάζεται στις 6 Αυγούστου, έξω από τη συνάφειά του, καθώς το εορταζόμενο γεγονός θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η σύνοψη ολόκληρης της Ιστορίας της Σωτηρίας. Έτσι, τα αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη του Εσπερινού της γιορτής αναφέρονται στην αποκάλυψη του Θεού σε εμβληματικές προσωπικότητες του βιβλικού Ισραήλ, στον Μωυσή και στον Ηλία, οι οποίοι εμφανίζονται να συμμετέχουν στη σκηνή της μεταμόρφωσης του Χριστού.
Το δεύτερο ανάγνωσμα του Εσπερινού προέρχεται από την ενότητα 33:11 – 34:8 του βιβλίου της Εξόδου. Το έργο οφείλει το όνομά του στο περιεχόμενό του, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου αναφέρεται στην απελευθέρωση των Ισραηλιτών από τη δουλεία της Αιγύπτου υπό την ηγεσία του Μωυσή και στην πορεία τους προς το όρος Σινά (1:1 – 18:27). Στο Σινά συνάπτεται η Διαθήκη μεταξύ Θεού και Ισραήλ (19:1 – 24:14) και το έργο ολοκληρώνεται με την περιγραφή της οργάνωσης της θείας λατρείας (24:15 – 40:38)
Η ενότητα Εξο 33:11 – 34:8 αποτελεί το αποκορύφωμα μιας σειράς αποκαλύψεων της ταυτότητας του Θεού και του ονόματός του στο βιβλίο της Εξόδου. Σύμφωνα με το κείμενο:
33 11Ο Κύριος μιλούσε στον Μωυσή πρόσωπο με πρόσωπο, όπως κάποιος θα μιλούσε στον φίλο του. Έπειτα, ο Μωυσής επέστρεφε στον καταυλισμό, ενώ ο βοηθός του, ο νεαρός Ιησούς του Ναυή, δεν απομακρυνόταν από τη Σκηνή.
12Ο Μωυσής είπε στον Κύριο: «Εσύ μου λες: “Οδήγησε τον λαό αυτόν”. Δεν μου φανέρωσες όμως ποιον θα στείλεις μαζί μου. Μου είπες ακόμα: “Σε αγαπώ περισσότερο από κάθε άλλον κι έχεις την εύνοιά μου”. 13Αν, λοιπόν, έχω κερδίσει την εύνοιά σου, φανέρωσέ μου τον εαυτό σου, για να σε δω και να πειστώ ότι έχω κερδίσει την εύνοιά σου, και να γνωρίσει το μεγάλο αυτό πλήθος ότι είναι ο λαός σου».
14Ο Κύριος είπε: «Εγώ ο ίδιος θα πορεύομαι πριν από σένα κι εσύ θα είσαι ήσυχος».
15Ο Μωυσής όμως επέμεινε: «Αν εσύ ο ίδιος δεν έρθεις μαζί μας, μη μας πάρεις από δω. 16Γιατί πώς στ’ αλήθεια θα γίνει γνωστό, ότι εγώ και ο λαός σου έχουμε κερδίσει την εύνοιά σου, αν δεν έρθεις κι εσύ μαζί μας; Μόνον έτσι θα δοξαστούμε κι εγώ και ο λαός σου περισσότερο απ’ όλους τους λαούς που υπάρχουν στη γη.
17Τότε ο Κύριος διαβεβαίωσε τον Μωυσή: «Κι αυτό που μου είπες θα το κάνω, γιατί έχεις κερδίσει την εύνοιά μου και σε αγαπώ περισσότερο από κάθε άλλον».
18Ο Μωυσής είπε πάλι: «Φανέρωσε μου τον εαυτό σου».
19Ο Κύριος αποκρίθηκε: «Θα περάσω με όλη τη μεγαλοπρέπειά μου μπροστά σου και θα κάνω να ακουστεί μπροστά σου το όνομά μου: “Κύριος”. Θα ελεώ όποιον θέλω να ελεήσω και θα σπλαχνίζομαι όποιον θέλω να σπλαχνιστώ». 20Και συνέχισε: «Δεν θα μπορέσεις όμως να δεις το πρόσωπό μου, γιατί κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να δει το πρόσωπό μου και να παραμείνει ζωντανός». 21Και ο Κύριος πρόσθεσε: «Νά! Υπάρχει εδώ κοντά μου ένας τόπος· στάσου πάνω στον βράχο. 22Καθώς θα περνάει η δόξα μου, θα σε βάλω σ’ ένα κοίλωμα του βράχου και θα το σκεπάζω με το χέρι μου πάνω σου, ώσπου να περάσω. 23Μετά θα τραβήξω το χέρι μου και τότε θα δεις τα νώτα μου· το πρόσωπό μου όμως δεν θα σου φανερωθεί».
34 1Ο Κύριος είπε στον Μωυσή: «Λάξευσε δύο πέτρινες πλάκες σαν τις πρώτες και ανέβα σ’ εμένα πάνω στο βουνό, και θα γράψω πάνω σ’ αυτές τα λόγια που ήταν στις πρώτες πλάκες, εκείνες που έσπασες. 2Το πρωί να είσαι έτοιμος να ανεβείς στο όρος Σινά. Θα σταθείς εκεί για μένα στην κορυφή του βουνού. 3Μαζί σου δεν θα ανεβεί κανένας ούτε θα εμφανιστεί κανείς σ’ όλο το βουνό. Τα πρόβατα και τα βόδια να μην βόσκουν κοντά σ’ αυτό το βουνό».
4Έτσι, ο Μωυσής λάξευσε δύο πέτρινες πλάκες, σαν τις πρώτες, σηκώθηκε νωρίς το πρωί και ανέβηκε στο όρος Σινά, όπως τον πρόσταξε ο Κύριος. Πήρε μαζί του και τις δύο πέτρινες πλάκες. 5Ο Κύριος κατέβηκε μέσα σε νεφέλη, στάθηκε εκεί κοντά στον Μωυσή και τότε ακούστηκε το όνομα “Κύριος”. 6Ο Κύριος πέρασε μπροστά από τον Μωυσή και ακούστηκε μια φωνή: «Ο Κύριος ο Θεός είναι όλος καλοσύνη και αγάπη, είναι ανεξίκακος, πολυεύσπλαχνος και αξιόπιστος· 7φροντίζει για τη δικαιοσύνη και δείχνει έλεος σε χιλιάδες ανθρώπους. Συγχωρεί ανομίες, αδικίες και αμαρτίες, αλλά δεν απαλλάσσει τον ένοχο· για τις ανομίες των πατέρων θα πληρώσουν τα παιδιά και τα εγγόνια ώς την τρίτη και την τέταρτη γενιά».
8Τότε ο Μωυσής έπεσε με βιάση στη γη, και προσκύνησε.
Η αποκάλυψη του Θεού στο Σινά αποτελεί μια από τις κορυφαίες στιγμές, όχι μόνον της ιερής ιστορίας της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας, καθώς το γεγονός εκείνο και η Διαθήκη που ακολούθησε, έμελλε να γίνουν η αφετηρία μιας κοσμοϊστορικής αλλαγής στην πνευματική πορεία της ανθρωπότητας. Η πορεία αυτή αρχίζει τη στιγμή που ένας αυτοεξόριστος στην έρημο του Σινά αυλικός του φαραώ έρχεται αντιμέτωπος με ένα παράξενο θέαμα· μέσα από μια βάτο που φλέγεται χωρίς να καίγεται ο Μωυσής ακούει μια φωνή να τον καλεί. Καθώς πλησιάζει ακούει τον Θεό να του συστήνεται με ένα όνομα που παραπέμπει στο παρελθόν του λαού του: «Εγώ είμαι ο Θεός των προγόνων σου, ο Θεός του Αβραάμ, ο Θεός του Ισαάκ και ο Θεός του Ιακώβ» (Εξο 3:6). Καθώς η συζήτηση προχωρά, ο Θεός αυτοπαρουσιάζεται στον Μωυσή με ένα όνομα που αποκαλύπτει κάτι από τον χαρακτήρα του: «Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν» (Εξο 3:15). Ο Θεός είναι ο μόνος αυθύπαρκτος, η ύπαρξη του οποίου δεν προϋποτίθεται από τίποτε και από κανέναν, ενώ τα πάντα αντλούν την ύπαρξη τους από αυτόν. Σε αντίθεση με τους θεούς του πολιτισμικού περιβάλλοντος του Ισραήλ που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν, ο Θεός που αποκαλύπτεται στον Μωυσή έχει ως κύριο χαρακτηριστικό του την ύπαρξη. Η ύπαρξη αυτή μάλιστα του Θεού αποδεικνύεται από τις συγκεκριμένες ενέργειες του μέσα στην ίδια την ανθρώπινη ιστορία, στην οποία επεμβαίνει δυναμικά. Κι ακόμα, η αναφορά στις προηγούμενες και τις επόμενες γενιές (Εξο 3:15) φανερώνει ότι η ύπαρξη του Θεού παραμένει αναλλοίωτη στο χρόνο, όπως χαρακτηριστικά διακηρύσσεται στο βιβλίο της Αποκαλύψεως, όπου το όνομα του Θεού αναλύεται ως «ὁ ὤν καὶ ὁ ἦν καὶ ὁ ἐρχόμενος» (Απο 1:4,8) και παραστατικά δηλώνεται στην εικονογραφία της Εκκλησίας με την επιγραφή «Ο ΩΝ» στο φωτοστέφανο του Χριστού. Στην αρχή του Δεκαλόγου ο Θεός αυτοπαρουσιάζεται ως: «Εγώ είμαι ο Κύριος ο Θεός σου, που σε έβγαλα από την Αίγυπτο, από τον τόπο της δουλείας» (Εξο 20:2), ενώ, λίγο παρακάτω εξηγείται ο λόγος για τον οποίο ο Θεός ελευθέρωσε τον λαό του από την Αίγυπτο: «Θα αναγνωρίσουν ότι εγώ είμαι ο Κύριος ο Θεός τους που τους έβγαλα από την Αίγυπτο, για να με επικαλούνται και να είμαι Θεός τους» (Εξο 29:46). Αυτός είναι ο λόγος που το βιβλίο της Εξόδου αφιερώνει τόσο χώρο στην οργάνωση της λατρείας του Θεού (24:15 – 40:38) με λεπτομερέστατες οδηγίες για την κατασκευή της Σκηνής του Μαρτυρίου, καθώς η Σκηνή προορίζεται να καταστεί ο χώρος, όπου πραγματικά ο Θεός θα είναι παρών ανάμεσα στον λαό του.
Η εκπεφρασμένη βούληση του Θεού να είναι μαζί με τον λαό του καθιστά σαφές το πόσο μεγάλη διαταραχή επέφερε στη σχέση Θεού – Ισραήλ η λατρεία του χρυσού μόσχου που περιγράφεται στο αμέσως προηγούμενο κεφάλαιο (Εξο 32) και εξηγεί τη σκληρή απόφαση – απειλή που ο Θεός ανακοινώνει λίγο παρακάτω στον Μωυσή: «Θα σας οδηγήσω στη χώρα όπου ρέει γάλα και μέλι. Εγώ όμως δεν θα ανεβώ μαζί σας, για να μη σας καταστρέψω κατά την πορεία, επειδή είστε λαός απείθαρχος» (Εξο 33:3). Ο Θεός παραμένει πιστός στη Διαθήκη με τον λαό του και θα εκπληρώσει τις υποσχέσεις που τη συνοδεύουν, η αθέτησή της όμως από την πλευρά του λαού έχει επικίνδυνες για τον ίδιο τον λαό συνέπειες.
Ο Μωυσής αντιλαμβάνεται την επικινδυνότητα της κατάστασης, καθώς διαπιστώνει ότι ο Θεός έχει αποστασιοποιηθεί από τον λαό του. Μετά το επεισόδιο με το χρυσό μοσχάρι κάθε φορά που μιλάει στον Μωυσή για τους Ισραηλίτες τους αποκαλεί «ο λαός σου, τον οποίο έβγαλες από την Αίγυπτο» (Εξο 32:7· 33:1) και όχι «ο λαός μου». Ούτε η εναλλακτική λύση που του προσφέρει ο Θεός, όταν ο Μωυσής επιχειρεί να τον μεταπείσει, ότι θα στείλει τον άγγελό του να τους οδηγεί (Εξο 32:34) τον ικανοποιεί, καθώς γνωρίζει ότι αυτό που διαφοροποιεί τον Ισραήλ από όλους τους λαούς της γης είναι η βεβαιότητά του ότι ο Θεός είναι μαζί τους (33:16). Έτσι αναλαμβάνει νέα προσπάθεια να μεταπείσει τον Θεό.
Το κείμενο αρχίζει με τη διαβεβαίωση ότι «ο Κύριος μιλούσε στον Μωυσή πρόσωπο με πρόσωπο, όπως κάποιος θα μιλούσε στον φίλο του» (33:11). Αυτό δίνει τη δυνατότητα στον Μωυσή να γίνει περισσότερο πιεστικός προς τον «φίλο» του. Όμως ούτε η διαβεβαίωση που αποσπά από τον Θεό ότι «Εγώ ο ίδιος θα πορεύομαι πριν από σένα κι εσύ θα είσαι ήσυχος» (33:14) του αρκεί. Δεν θέλει τον Θεό εμπροσθοφυλακή, συμπαραστάτη, οδηγό ή οτιδήποτε άλλο, αλλά τον θέλει μαζί τους. Έτσι, αυξάνει την πίεσή του: «Αν εσύ ο ίδιος δεν έρθεις μαζί μας, μη μας πάρεις από δω» (33:15).
Παραδόξως, ο Θεός φαίνεται να υποχωρεί στην πίεση του Μωυσή (33:17), όμως ο Μωυσής και πάλι δεν μένει ικανοποιημένος. Γνωρίζει ότι η αποκατάσταση της διαταραχθείσας σχέσης του Θεού με τον Ισραήλ δεν βασίζεται στο ποιοι είναι και τι κάνουν οι άνθρωποι αλλά στο ποιος είναι ο Θεός. Για να βεβαιωθεί, λοιπόν, δεν διστάζει να διατυπώσει μια απαίτηση που σε πρώτη προσέγγιση ακούγεται υπερβολική: «Φανέρωσε μου τον εαυτό σου» (33:18). Και όμως ο Θεός δέχεται. Δέχεται να αποκαλύψει άλλη μια βαθύτερη πλευρά του χαρακτήρα του. Ο Μωυσής θα μάθει ότι το όνομα “Κύριος” δεν δηλώνει μόνον τον Θεό των προγόνων, αυτόν που ήταν είναι και θα είναι, τον ελευθερωτή από τη δουλεία της Αιγύπτου, αυτόν που θέλει να είναι μαζί με τον λαό του, αλλά και εκείνον, ο οποίος διαβεβαιώνει: «Θα ελεώ όποιον θέλω να ελεήσω και θα σπλαχνίζομαι όποιον θέλω να σπλαχνιστώ» (33:19). Το έλεος και η ευσπλαχνία του Θεού είναι ισχυρότερα από τις επιλογές των ανθρώπων. Όταν την επόμενη μέρα ο Θεός θα πραγματοποιήσει την υπόσχεσή του ο Μωυσής θα πληροφορηθεί από το στόμα του ίδιου το Θεού ότι: «Ο Κύριος ο Θεός είναι όλος καλοσύνη και αγάπη, είναι ανεξίκακος, πολυεύσπλαχνος και αξιόπιστος· φροντίζει για τη δικαιοσύνη και δείχνει έλεος σε χιλιάδες ανθρώπους»(34:6-7). Οι αποστάτες όμως δεν θα πρέπει να παρεξηγήσουν τη συγχωρητικότητα του Θεού και γι᾽ αυτό τους προειδοποιεί ότι η συγχώρεση δεν σημαίνει ότι ο Θεός δεν λαμβάνει υπόψη του την αμαρτία: «Συγχωρεί ανομίες, αδικίες και αμαρτίες, αλλά δεν απαλλάσσει τον ένοχο· για τις ανομίες των πατέρων θα πληρώσουν τα παιδιά και τα εγγόνια ώς την τρίτη και την τέταρτη γενιά» (34:7). Αυτή η προειδοποίηση θα ανακληθεί από τον ίδιο τον Θεό όταν με το στόμα του προφήτη Ιερεμία θα εξαγγείλει τη σύναψη της νέας Διαθήκης (Ιερ 38[Μ:31]:29-34).
Η αγάπη του Θεού αξίωσε τον Μωυσή να δει στο όρος Σινά τη δόξα του (33:22-23) ως έκφραση της θείας ευσπλαχνίας. Η ίδια αγάπη θα αξιώσει και τους μαθητές του Χριστού να δουν στο όρος Θαβώρ τη δόξα του «ὡς ἐχώρουν», ώστε, όπως επισημαίνει το κοντάκιο της γιορτής: «ὅταν σε ἴδωσι σταυρούμενον, τὸ μὲν πάθος νοήσωσιν ἑκούσιον, τῷ δὲ κόσμῳ κηρύξωσιν, ὅτι σὺ ὑπάρχεις ἀληθῶς, τοῦ Πατρὸς τὸ ἀπαύγασμα».