Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Γράφημα η δεύτερη μελέτη της Ελένης Παπαδοπούλου για τον Άγιο Γρηγόριο Ναζιανζηνό τον Θεολόγο.
Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ρήτορας και ποιητής, αξιοποίησε όλα τα μέσα, ειδολογικά, μορφικά, γλωσσικά και θεματικά της θύραθεν λογοτεχνίας και με ένα ρηξικέλευθο πνεύμα δημιούργησε από παλιά δοκιμασμένα υλικά νέα λογοτεχνικά είδη με πρωτότυπα χαρακτηριστικά και ανακαινιστικό ύφος.
Κατάφερε να διηθήσει στοιχεία του πεζού ρητορικού λόγου μέσα στα έμμετρα επιγράμματα, ώστε οι εκφάνσεις του επιταφίου λόγου, με ένα μοναδικό ύφος, να φωτίζουν τις μικρές ποιητικές φόρμες των επιγραμμάτων του. Αν επιχειρούσαμε να δώσουμε ένα χαρακτηρισμό για τον Γρηγόριο με σύγχρονα δεδομένα, δεν θα ήταν υπερβολή να τον χαρακτηρίσουμε ως ένα μοντέρνο δημιουργό που ξεπέρασε τον ορίζοντα προσδοκιών των συγχρόνων του.
Η συγκεκριμένη μελέτη αποτελεί μια εργασία που ευαγγελίζεται τον φωτισμό των εκφάνσεων του επιταφίου λόγου στα επιγράμματα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού πρέπει να βασίζεται στη συνεξέταση των δύο διαφορετικών ειδών και στη μελέτη της αντίστοιχης υποστηρικτικής βιβλιογραφίας.
Βασίστηκε στην κειμενοκεντρική μέθοδο και την εκ παραλλήλου εξέταση των επιταφίων λόγων και των ομόθεμων επιγραμμάτων του Γρηγορίου Ναζιανζηνού. Σκόπιμο κρίθηκε να συνεξεταστούν οι τέσσερις επιτάφιοι λόγοι του προς τον Καισάριο, τον πατέρα Γρηγόριο, τη Γοργονία και τον Μ. Βασίλειο με τα αντίστοιχα επιγράμματα που αφιέρωσε στα παραπάνω πρόσωπα, και κατά παρέκβαση, και ο εγκιβωτισμένος λόγος προς τη μητέρα του, Νόννα, μαζί με μια συστάδα επιγραμμάτων που συνέθεσε προς τιμήν της.
Το πρώτο κεφάλαιο ξεκινάει με το πρώτο σκέλος της εργασίας και πραγματεύεται το είδος του επιταφίου λόγου, όπως αυτό δημιουργήθηκε από τα πρώιμα ομηρικά θρηνητικά άσματα και συνδέθηκε με το γεγονός του θανάτου και την ανάγκη απότισης τιμών στον νεκρό. Από την ίδια πρωτογενή ύλη αυτοτελώς εξελίχθηκε και ο επιτάφιος λόγος για τους πεσόντες στον πόλεμο ως ιδιάζον λογοτεχνικό είδος των αρχαίων Αθηναίων. Οι αττικοί επιτάφιοι λόγοι αποκτούν χαρακτηριστικά ενός παγιωμένου είδους με συγκεκριμένες προδιαγραφές και κανόνες, βάσει των οποίων συντίθενται οι πιο γνωστοί σε μας επιτάφιοι λόγοι, χαρακτηριστικό των οποίων, συλλήβδην, είναι ότι πρόκειται για ομαδικούς λόγους που εκφωνούνταν για σύνολα ανώνυμων πολεμιστών που χάθηκαν στα πεδία των μαχών και ενσάρκωσαν έτσι το πρότυπο του καλοκάγαθου πολίτη.
Με γέφυρα τον Ισοκράτη και τον Υπερείδη και το πέρασμά τους στους ατομικούς επιταφίους βρισκόμαστε στην ύστερη αρχαιότητα και την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, όπου το είδος καλλιεργείται τόσο από τους θύραθεν συγγραφείς όσο και από τους χριστιανούς. Τυπικό παράδειγμα αλλά και θεμελιωτής του χριστιανικού εγκωμίου, ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, που συνθέτει επιταφίους λόγους για τα αδέλφια του ,τον πατέρα του και τον πνευματικό συνοδοιπόρο του Μ. Βασίλειο.
Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται παρουσίαση του περιεχομένου του τέταρτου επιταφίου λόγου του Γρηγορίου προς τον Μ. Βασίλειο, που θα αποτελέσει και την ειδική «μελέτη περίπτωσης» της εργασίας και ξεχωριστές αναλύσεις για τα σημαντικότερα θεματικά κέντρα του εκτενούς λόγου. Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται το είδος και το εύρος της παιδείας του Μ. Βασιλείου και η απαράμιλλη φιλία του με τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό που σφυρηλατήθηκε ήδη από τα πρώτα χρόνια των σπουδών τους στην Αθήνα. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στο θεολογικό έργο του Βασιλείου και στους αγώνες του για τη δογματική κατοχύρωση της Τριαδικότητας και την αντιμετώπιση των αιρέσεων. Πεδίο μελέτης μας συνιστά και η ποιμαντική και κοινωνική δράση του Μ. Βασιλείου, καθόσον αυτές τονίζονται με ζωηρά χρώματα από τον Γρηγόριο.
Στο τρίτο κεφάλαιο βρίσκεται το επιστέγασμα της παρούσας εργασίας, καθώς οδηγούμαστε αβίαστα στο συμπέρασμα ότι εκδηλώσεις του επιταφίου λόγου ανευρίσκονται στα επιγράμματα με τη μορφή απηχήσεων και κοινών τόπων τόσο στα θέματα όσο και στη μορφή. Η παράθεση αποσπασμάτων των επιταφίων λόγων και των ομόθεμων επιτυμβίων επιγραμμάτων, στο πρωτότυπο κείμενο, στο Παράρτημα, ενισχύει αυτό το συμπέρασμα.
Η παρούσα εργασία, αξιοποιώντας πρωτίστως τα κείμενα και κατά δεύτερο λόγο τη σχετική βιβλιογραφία δεν φιλοδοξεί να αποτελέσει μια εξαντλητική παρουσίαση του θέματος, αλλά να προσφέρει μια απλή προσέγγιση στο θέμα των εκφάνσεων του επιταφίου λόγου στα επιγράμματα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού.
Διάθεση εδώ
* Η κα Ελένη Κ. Παπαδοπούλου σπούδασε κλασική Φιλολογία, Ιστορία και Θεολογία στο Α.Π.Θ.. Είναι κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης του Α.Π.Θ. στη Βιβλική και Πατερική Γλώσσα. Είναι διευθύντρια του 3ου Γυμνασίου Μενεμένης με Λυκειακές τάξεις, ενώ έχει συμμετάσχει ως εισηγήτρια σε επιστημονικά συνέδρια, ημερίδες και εργαστήρια για τη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας. Έχει εκπονήσει σχολικά πολιτιστικά προγράμματα φιλαναγνωσίας, δημιουργικής γραφής και ομίλους αριστείας. Συμμετέχει στην Ομάδα Δημιουργικής Έκφρασης για την εκπόνηση του ψηφιακού έργου Πολύτροπη Γλώσσα του Κ.Ε.Γ. Είναι συγγραφέας και επιμελήτρια φιλολογικών μελετών, συλλογών διηγημάτων και συντάκτρια άρθρων, βιβλιοκριτικών.
