Καθώς η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής οδεύει προς το τέλος της, η Εκκλησία κλιμακώνει μέσα από την επιλογή των ευαγγελικών και αποστολικών αναγνωσμάτων τις προσκλήσεις της προς τους πιστούς να εντείνουν τους πνευματικούς τους αγώνες. Έτσι, την πρώτη Κυριακή της περιόδου κάλεσε τους πιστούς να μιμηθούν τους αγώνες όλων εκείνων που θυσίασαν και τη ζωή τους ακόμα για την Ορθοδοξία, τη δεύτερη Κυριακή προέβαλε τη μορφή ενός ανυποχώρητου αγωνιστή της Ορθοδοξίας, του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, και την τρίτη ύψωσε τον σταυρό του Χριστού προς ενίσχυση της πνευματικής πορείας. Και καθώς η πορεία συνεχίζεται, το θέμα της τέταρτης Κυριακής αποτελεί η πίστη και τα όριά της, ενώ προβάλλεται μια άλλη οσιακή μορφή, αυτή του αγίου Ιωάννη της Κλίμακος.
Το ευαγγελικό ανάγνωσμα της Δ´ Κυριακής των Νηστειών από το Κατὰ Μᾶρκον Εὐαγγέλιον (9:17-31) εμφανίζει τον Ιησού αντιμέτωπο με ένα πανάρχαιο και πανανθρώπινο πρόβλημα: Τη δυνατότητα του ανθρώπου να νικήσει το κακό. Από τότε που υπάρχουν άνθρωποι πάνω στη γη, το κακό με χίλιες δυο μορφές -φτώχεια, πείνα, πολέμους, προσφυγιά, αρρώστιες, θάνατο- καταδυναστεύει τη ζωή τους, καταρρακώνει τις ελπίδες τους και οδηγεί συχνά στην απόγνωση. Φιλόσοφοι, οικονομολόγοι, πολιτικοί, επιστήμονες, θρησκευτικοί ηγέτες, ακόμη και μάγοι δίνουν καθημερινά τον αγώνα τους, αιώνες τώρα, ενάντια στο κακό. Άλλοτε με περισσότερη και άλλοτε με λιγότερη επιτυχία, η ανθρωπότητα κατάφερε να κάνει αρκετά βήματα προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της ποιότητας ζωής, αλλά το κακό εξακολουθεί, σαν τη Λερναία Ύδρα, να παραμένει ανίκητο.
Το πρόβλημα το έθεσαν οι μαθητές του στον Χριστό, όταν, ενόσω εκείνος βρισκόταν πάνω στο όρος Θαβώρ όπου μεταμορφώθηκε, αυτοί προσπάθησαν χωρίς επιτυχία να θεραπεύσουν ένα επιληπτικό παιδί. Αν πάνω στο όρος Θαβώρ εμφανίστηκε η δόξα του Χριστού ως Θεού σε όλο της το μεγαλείο, κάτω στα χωριά της Γαλιλαίας εξακολουθεί να κυριαρχεί η ανθρώπινη δυστυχία και ο πόνος. Όσο ο Ιησούς βρισκόταν πάνω στο βουνό, ένας απελπισμένος πατέρας έφερε το άρρωστο παιδί του στους μαθητές για να το γιατρέψουν, αυτοί όμως δεν τα κατάφεραν. Οι πιο κοντινοί άνθρωποι του Ιησού απέτυχαν να απαλλάξουν έναν άνθρωπο από τον πόνο που τον βασάνιζε σε όλη του τη ζωή. Και τώρα ο πατέρας μαζεύει όσα αποθέματα πίστης διαθέτει ακόμη και απευθύνεται στον ίδιο τον Ιησού.
Δεν υπάρχει ίσως χριστιανός που δεν βρέθηκε κάποιες στιγμές της ζωής του στη θέση του πατέρα που ακούει από τον Ιησού τη φράση: «εἰ δύνασαι πιστεῦσαι, πάντα δυνατὰ τῷ πιστεύοντι». Δεν υπάρχει ίσως χριστιανός που δεν ένοιωσε κάποιες στιγμές την αμφιβολία να τρυπώνει στη σκέψη του, ιδιαίτερα όταν βλέπει κάποιες προσδοκίες του να διαψεύδονται ή όταν κυριεύεται από αισθήματα απογοήτευσης. Ανάλογα αισθήματα απογοήτευσης κυρίεψαν ασφαλώς και τους μαθητές του Ιησού, όταν απέτυχαν να ικανοποιήσουν το αίτημα του απελπισμένου πατέρα που τους ζήτησε να γιατρέψουν το άρρωστο παιδί του. Το ζήτημα της πίστης και των ορίων της τίθεται με τον πλέον τραγικό τρόπο από τη σπαρακτική κραυγή του πατέρα του επιληπτικού παιδιού, ο οποίος στην προσπάθειά του να διαβεβαιώσει τον Ιησού για την πίστη του αναγνωρίζει ταυτόχρονα και τα όριά του: «Πιστεύω, κύριε· βοήθει μου τῇ ἀπιστίᾳ» (9:24). Στην προσπάθειά του να βροντοφωνάξει την πίστη του, το μόνο που τελικά καταφέρνει είναι να δηλώσει την αμφιβολία του. Ο δυστυχισμένος πατέρας είναι απόλυτα ειλικρινής απέναντι στον Χριστό. Δεν δηλώνει άπιστος, αλλά αναγνωρίζει την αδυναμία του να πιστέψει απόλυτα, την αμφιβολία του ότι το αίτημά του μπορεί να ικανοποιηθεί. Η αμφιβολία δεν είναι απουσία πίστης, αλλά αμφισβήτηση του περιεχομένου της πίστης. Η αμφιβολία, κατά συνέπεια, προϋποθέτει την πίστη, γιατί μόνον όποιος πιστεύει σε κάτι μπορεί να αναρωτηθεί για το τι πιστεύει και πόσο βέβαιος είναι γι’ αυτό που πιστεύει. Και σε ό,τι αφορά την πίστη στον Χριστό η αμφιβολία υπεισέρχεται συνήθως όταν ο πιστός έχει την εντύπωση ότι η προσευχή του δεν εισακούεται από τον Θεό.
Ο Ιησούς, εκτιμώντας την ειλικρίνεια του συνομιλητή του και την αγωνία του, του προσφέρει αυτό που χρόνια ολόκληρα ποθούσε· τη θεραπεία του παιδιού του. Προφανώς ο δυστυχισμένος πατέρας πίστευε ότι οι μαθητές του Χριστού μπορούσαν να θεραπεύσουν τον γιο του, γι’ αυτό και τους το ζήτησε. Προφανώς και οι μαθητές πίστευαν ότι ήταν ικανοί για κάτι τέτοιο, διαφορετικά δεν θα το επιχειρούσαν. Και, αν και ο ευαγγελιστής δεν αναφέρει σε τι συνίστατο η προσπάθεια των μαθητών, προφανώς αυτή θα περιείχε την επίκληση του ονόματος του Ιησού Χριστού, επομένως, πριν οι μαθητές επιχειρήσουν να θεραπεύσουν το παιδί, προσευχήθηκαν. Αν η υπόθεση αυτή είναι σωστή, η διαβεβαίωση του Ιησού προς τους μαθητές του, όταν αυτοί τον ρώτησαν για την αιτία της αποτυχίας τους, ότι ο μόνος τρόπος για να νικηθεί το κακό που καταδυναστεύει στον κόσμο είναι η προσευχή καθίσταται ακατανόητη.
Ο ευαγγελιστής Μάρκος διακόπτει στο σημείο αυτό την αφήγησή του. Δεν λέει τίποτε για την αντίδραση των μαθητών, ούτε για το πώς κατανόησαν την απάντηση του Ιησού. Στον σύγχρονο όμως αναγνώστη μένουν σίγουρα πολλά ερωτήματα αναπάντητα, καθώς δύσκολα θα μπορούσε κανείς να δεχτεί ότι το πρόβλημα μπορεί να είναι τόσο απλό· δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι αρκεί να προσευχηθεί κανείς και θα λυθούν όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας. Άλλωστε η ένσταση στην απάντηση του Ιησού είναι εύκολη: Χιλιάδες άνθρωποι προσεύχονται σ’ όλη τους τη ζωή, όμως τίποτε δεν έχει αλλάξει στον κόσμο.
Η απάντηση του Ιησού ξαφνιάζει γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος έχει συνηθίσει να αντιμετωπίζει τα προβλήματα με δυναμικό τρόπο, με δράση και αποφασιστικές ενέργειες, στις οποίες ασφαλώς δύσκολα θα κατέτασσε κανείς την προσευχή. Από την άλλη, στη σκέψη πολλών θρησκευόμενων ανθρώπων έχει συνδεθεί η προσευχή με τις ατομικές τους επιδιώξεις. Προσεύχεται κανείς για να πάνε καλά οι δουλειές του, για να προκόψουν τα παιδιά του, για να του χαρίζει ο Θεός υγεία ή ό,τι άλλο χρειάζεται. Όμως τέτοιο τρόπο προσευχής δεν δίδαξε στους πιστούς του ο Χριστός.
Ίσως η σύνδεση στην απάντηση του Ιησού της προσευχής με τη νηστεία -παρ᾽ όλο που η πλειονότητα των ερευνητών υποστηρίζει ότι η λέξη “νηστεία” είναι μεταγενέστερη προσθήκη στο κείμενο- μπορεί να βοηθήσει στην εξεύρεση μιας λύσης στο πρόβλημα. Βέβαια, και στην περίπτωση της νηστείας ισχύουν οι ενστάσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω, καθώς και η νηστεία έχει συνδεθεί στη σκέψη πολλών ανθρώπων με την προσπάθεια εξευμενισμού του Θεού, ώστε εκείνος να τον ανταμείψει στην κατάλληλη στιγμή. Αλλά ήδη το ευαγγελικό ανάγνωσμα της Κυριακής της Τυρινής έθεσε τις τρεις προϋποθέσεις με τις οποίες εισέρχεται κανείς στο στάδιο των πνευματικών αγώνων της Μεγάλης Τεσσαρακοστής· συγχωρητικότητα απέναντι στα λάθη των άλλων (Ματ 6:14-15), σωστός τρόπος τήρησης της νηστείας (Ματ 6:16-18) και πρόκριση των πνευματικών αξιών έναντι των υλικών αγαθών (Ματ 6:19-21). Ειδικά για τη δεύτερη προϋπόθεση διευκρινίζεται ότι η νηστεία δεν είναι μια επίδειξη εγκράτειας αλλά μια συνειδητή δήλωση ότι είναι κανείς έτοιμος να θυσιάσει κάτι από τον εαυτό μου υπέρ των άλλων και του κόσμου ολόκληρου.
Από την εποχή του αρχαίου Ισραήλ οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης οραματίστηκαν την εποχή του μεσσία σαν μια εποχή που θα έχουν εξαλειφθεί όλοι οι ανταγωνισμοί, ακόμη και στη φύση. Νηστεία δεν είναι μια επίδειξη ευσέβειας, αλλά μια συνειδητή πράξη παραίτησης από ορισμένα αυτονόητα δικαιώματα, όπως είναι π.χ. το δικαίωμα στο φαγητό, μια συνειδητή δήλωση ότι είναι κανείς έτοιμος να θυσιάσει κάτι από τον εαυτό μου υπέρ των άλλων και του κόσμου ολόκληρου. Τέτοια νηστεία ζητάει ο Χριστός από τους πιστούς του, γιατί μόνο μια τέτοια νηστεία μπορεί να είναι σωτήρια για την ανθρωπότητα.
Αν όμως αυτό είναι το αληθινό νόημα της νηστείας, αντίστοιχο θα πρέπει να είναι και το περιεχόμενο της προσευχής. Αποτελεί κοινή θέση τόσο της Γραφής όσο και των Πατέρων της Εκκλησίας ότι η αληθινή προσευχή δεν μπορεί να περιορίζεται στα στενά όρια της κάλυψης των ατομικών ενδιαφερόντων και επιδιώξεων, αλλά πρωταρχικός στόχος της προσευχής θα πρέπει να είναι η σωτηρία του κόσμου ολόκληρου: «Ζητεῖτε δὲ πρῶτον τὴν βασιλείαν τοῦΘεοῦ καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ, καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν» βεβαιώνει ο Χριστός στην “Επί του Όρους Ομιλία” του (Ματ 6:33), και ο απόστολος Παύλος συνιστά «Μηδεὶς τὸ ἑαυτοῦ ζητείτω, ἀλλὰ τὸ τοῦ ἑτέρου ἕκαστος» (1Κο 10:24). Αν προσέξει κανείς, θα διαπιστώσει ότι στην ορθόδοξη παράδοση οι αντωνυμίες που συνοδεύουν τα ρήματα επίκλησης του Θεού στις προσευχές είναι σε α΄ πληθυντικό πρόσωπο, ποτέ σε α΄ ενικό: “Πάτερ ἡμῶν”, “δῶς ἡμῖν”, “ἄφες ἡμῖν”· δεν υπάρχει επίκληση: “Πατέρα μου”, “δώσε μου”, “συγχώρεσέ με”. Υπάρχει μόνο μία προσευχή συνταγμένη σε α΄ ενικό πρόσωπο, αυτή του αγίου Εφραίμ του Σύρου, με την οποία όμως ο προσευχόμενος παρακαλεί τον Θεό να του δώσει τη δυνατότητα να ζήσει σε κοινωνία με τους άλλους. Μόνον όταν αντικείμενο των προσευχών των χριστιανών γίνει η σωτηρία όλου του κόσμου, μόνον όταν οι χριστιανοί συνειδητοποιήσουν ότι δεν μπορούν να ζήσουν ευτυχισμένοι αν οι άλλοι γύρω τους δυστυχούν, τότε θα έχουν κάνει ένα μεγάλο βήμα για τη λύση των προβλημάτων της ανθρωπότητας. Στο μέτρο και στον βαθμό που ο χριστιανός πιστεύει ότι ο Θεός αγαπάει τον κόσμο, ότι θέλει να βγάλει τους ανθρώπους από τα αδιέξοδα, ότι το δίκιο και η δικαιοσύνη είναι αδιαπραγμάτευτα στην παγκόσμια ιστορία, ότι η ειρήνη παραμένει ο σκοπός του, έστω και αν αυτό συχνά δεν είναι εμφανές, όταν αναγνωρίζει ότι ο Θεός οδηγεί την παγκόσμια ιστορία προς ένα τέλος που είναι η Βασιλεία του, τότε θέλει να παραμένει σε κοινωνία μαζί του χωρίς να φοβάται τις αμφιβολίες του. Έτσι, οι αμφιβολίες που γεννιούνται από μια αναπάντητη προσευχή μπορεί να αποδειχθούν μάλιστα ευεργετικές, καθώς βοηθούν τον πιστό να ξεφύγει από τη δογματική και αμετακίνητη βεβαιότητα που υποβαθμίζει την πίστη σε ισχυρισμό, και μπορεί να τον οδηγήσουν μέσα από μια αναζήτηση ανάλογη με εκείνη των μαθητών του Χριστού (Γιατί εμείς δεν μπορέσαμε;) σε μια επανεκτίμηση της σχέσης του με τον Θεό.
Στα ευεργετικά αποτελέσματα της εμμονής στην προσευχή, παρά την απογοήτευση που συχνά προκαλείται από την αίσθηση ότι ο Θεός δεν ανταποκρίνεται, αναφέρεται και ο συγγραφέας της Οὐρανοδρόμου Κλίμακος, ο όσιος Ιωάννης ο Σιναΐτης, στη μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένη η τέταρτη Κυριακή της περιόδου των Νηστειών. Στον 28ο Λόγο από τους 30 της Κλίμακος, που είναι αφιερωμένος στην προσευχή, προτρέπει ο όσιος τους αναγνώστες του: Μὴ λέγε χρονίζων ἐν τῇ δεήσει μηδὲν κατωρθωκέναι· ἤδη γὰρ καὶ κατώρθωκας. Τί γὰρ καὶ ὑψηλότερον ἀγαθὸν τοῦ τῷ Κυρίῳ πρωσκολλᾶσθαι, καὶ ἐν τῇ πρὸς αὐτὸν ἑνώσει ἀδιαλείπτως προσκαρτερεῖν. Αυτή την ανάγκη επαναξιολόγησης των στόχων της προσευχής υπαινίσσεται ο Χριστός όταν προτείνει στους μαθητές του και την παράλληλη άσκηση της νηστείας. Μόνον όταν ο άνθρωπος κάνει αντικείμενο των προσευχών του το καλό του άλλου -«Μὴ παραιτούμενος, καὶ ὑπὲρ ψυχῆς προσεύχεσθαι, κἂν προσευχὴν μὴ κέκτησαι», προτρέπει σε κάποιο άλλο σημείο του λόγου του ο όσιος Ιωάννης- τότε ταυτίζει τις επιδιώξεις του με το σχέδιο του Θεού και μόνον τότε η προσευχή καθίσταται, όπως την ορίζει και πάλι ο όσιος: «κατὰ μὲν τὴν αὐτῆς ποιότητα συνουσία καὶ ἕνωσις ἀνθρώπου καὶ Θεοῦ· κατὰ δὲ τὴν ἐνέργειαν, κόσμου σύστασις».
Μικρά ίσως φαίνονται τα βήματα αυτά και ίσως οι περισσότεροι αμφιβάλλουν για την αποτελεσματικότητά τους. Σίγουρα, ο κόσμος δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα σωθεί με μερικές προσευχές και λίγες νηστείες. Οι προσευχές όμως και οι νηστείες, όταν γίνονται συνειδητά και όπως πρέπει, μπορούν να βοηθήσουν όλο και περισσότερους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν τον ρόλο τους και την ευθύνη τους για τη σωτηρία του κόσμου. Και είναι βέβαιο ότι μια κοινωνία από συνειδητοποιημένους χριστιανούς, από ανθρώπους που έχουν κάνει σκοπό της ζωής τους την πραγμάτωση της Βασιλείας του Θεού, αποτελεί σήμερα τη μεγαλύτερη ελπίδα για την ανθρωπότητα. Σήμερα, που όλοι ξέρουν πως οι σίγουροι τρόποι και οι μεγάλες κοσμοθεωρίες απέτυχαν, είναι ίσως καιρός να δοκιμαστεί η λύση που προτείνει ο Χριστός. Ο ίδιος, άλλωστε, βεβαιώνει ότι όποιος πιστεύει μπορεί να πετύχει τα πάντα. Και αν κάποιος αμφιβάλει για την αποτελεσματικότητά της, η κραυγή του τραγικού πατέρα της παραπάνω ευαγγελικής περικοπής, «Βοήθησέ με, Κύριε, στην απιστία μου», μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα αποτελεσματική.
