Η διαδικασία ενοποίησης της Ορθοδοξίας της Ουκρανίας με βάση την κανονικής αυτοκεφαλίας πηγαίνει στη γραμμή τερματισμού. Στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, μέχρι την τελευταία, δεν πίστευαν στη δυνατότητα της δημοσίευσης από τον Πατριάρχη Βαρθολομαίου του Τόμου της αυτοκεφαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας στην Ουκρανία.
Η κατανόηση της πραγματικής κατάστασης πραγμάτων ήρθε στους υπαλλήλους του Πατριαρχείου Μόσχας μετά την επίσκεψη του Πατριάρχη Κυρίλλου στην Κωνσταντινούπολη. Ο σκοπός της επίσκεψης ήταν να ακυρώσει ή τουλάχιστον να «σταματήσει» τη διαδικασία προετοιμασίας του Τόμου. Όμως, όπως έδειξαν τα επόμενα γεγονότα, η επίσκεψη του Πατριάρχη Κυρίλλου στην Κωνσταντινούπολη δεν έφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα στη Μόσχα. Και στη συνέχεια η εκκλησιαστική Μόσχα πήγε σε μια συνειδητή επιδείνωση της σύγκρουσης.
Στις 8 Σεπτεμβρίου, η επίσημη ιστοσελίδα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας δημοσίευσε δήλωση της Ιεράς Συνόδου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εκφράζοντας «έντονη διαμαρτυρία και βαθιά αγανάκτηση» σε σχέση με την απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που ανακοίνωσε χθες, να διορίσει δύο ιεράρχες αυτής της Εκκλησίας – Αρχιεπίσκοπο Δανιήλ Παμφυλίας (ΗΠΑ) και Επίσκοπο Edmonton Ιλαρίωνα (Καναδά) να είναι εξάρχες του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Ουκρανία.
Η ιεραρχία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας θα μπορούσε να έχει επιλέξει μια διαφορετική, πιο εποικοδομητική πορεία. Συγκεκριμένα, για να ανταποκριθεί στις αυτοκέφαλες προσδοκίες του ουκρανικού ποιμνίου και να ξεκινήσει συνεργασία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο στο έργο της παροχής αυτοκεφαλίας για την ουκρανική Εκκλησία. Αλλά ο πατριάρχης Κύριλλος, δυστυχώς, επέλεξε ένα διαφορετικό δρόμο – ένα δρόμο σκληρής αντίστασης στο σχηματισμό μιας ενιαίας Τοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ουκρανία.
Αμφισβητήσιμη στρατηγική. Αλλά ακόμα πιο αμφισβητήσιμη είναι η μέθοδος που επιλέχθηκε σε αυτή την αντιπαράθεση – την ανακοίνωση του «θεολογικού πολέμου» της Κωνσταντινούπολης. «Για να δικαιολογήσουν την παρέμβασή τους στις υποθέσεις μιας άλλης Τοπικής Εκκλησίας», δηλώνει σε μια δήλωση η Ιερά Σύνοδος, «ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης προβαίνει σε ψευδείς ερμηνείες ιστορικών γεγονότων και αναφέρεται στην φερόμενη αποκλειστική εξουσία που έχει, την οποία στην πραγματικότητα δεν κατέχει και την οποία δεν είχε ποτέ».
Μια τέτοια φόρμουλα (πρωτοφανή στον ριζοσπαστισμό της) δεν είναι μόνο εξαιρετικά αμφισβητήσιμη από θεολογική άποψη. Αυτό εξακολουθεί να αποτελεί άμεση πρόκληση για τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο και την αρχαία Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, ο αγώνας της ιεραρχίας της Ρωσικής Εκκλησίας για διατήρηση της δικαιοδοσίας της πάνω στην Ουκρανία μετατρέπεται σε δημόσιο θεολογικό πόλεμο εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Πόλεμος, που τελικά μπορεί να οδηγήσει σε θεμελιώδεις αλλαγές στη ρωσική εκκλησιαστική συνείδηση και ακόμη και στην τραγική αυτομόνωση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από τη ζωή της παγκόσμιας Ορθοδοξίας.
“Οι ενέργειες απόκρισης του Πατριαρχείου Μόσχας θα ακολουθήσουν πολύ σύντομα”, ανέφερε η Σύνοδος σε δήλωση. Αλλά τι είναι αυτές “οι ενέργειες απόκρισης”; Τα ζεστά κεφάλια στη Μόσχα έχουν ήδη εκφράσει κάποια τέτοια σενάρια. “Η πιο φυσική και λογική απάντηση … είναι η παύση της ευχαριστιακής κοινωνίας”, δήλωσε ο Βλάντιλαβ Πετρουσκό, καθηγητής του Ορθόδοξου Ανθρωπιστικού Πανεπιστημίου του Αγίου Τύχωνα.
Όχι με λιγότερο ριζοσπαστικό τρόπο εξέφρασε την θέση του ο επίσημος ομιλητής του Πατριαρχείου Μόσχας, Αλέξανδρος Σχιπκόφ, ο οποίος κατέχει τη θέση του πρώτου αναπληρωτή προέδρου του Συνοδικού Τμήματος του Πατριαρχείου Μόσχας για τις σχέσεις της Εκκλησίας με την κοινωνία και τα ΜΜΕ. «Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος είναι κατεχόμενος από την ιδέα του ανατολικού παπισμού», δήλωσε ο Α. Σχιπκόφ. «Ονειρεύεται να γίνει ο μόνος επικεφαλής ολόκληρης της Οικουμενικής Ορθοδοξίας, κατ ‘αναλογία με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία». Αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι ότι με τον ίδιο τόνο, το οποίο ήταν προσβλητικό για την Κωνσταντινούπολη, διατηρήθηκε η πρόσφατη συνέντευξη του «Υπουργού Εξωτερικών» του ΡΟΕ, Μητροπολίτη Ιλαρίωνα (Alfeev) στο τηλεοπτικό κανάλι Rossiya 24. “Αν η Κωνσταντινούπολη ολοκληρώσει το ύπουλο σχέδιο της χορήγησης αυτοκεφαλίας, αυτό θα σημαίνει ότι κάποια ομάδα σχισματικών θα λάβει αυτοκεφαλία”, δήλωσε ο επίσκοπος Ιλαρίωνας. – Η κανονική Εκκλησία δεν θα δεχτεί αυτή την αυτοκεφαλία. Εμείς στη Ρωσική Εκκλησία, φυσικά, δεν θα αναγνωρίζουμε αυτή την αυτοκεφαλία. Και δεν θα έχουμε άλλη επιλογή παρά να διακόψουμε την επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη.”
Έτσι, η εκκλησιαστική Μόσχα δήλωσε ξανά επίσημα ότι είναι έτοιμη να ακολουθήσει ένα σχίσμα με την Κωνσταντινούπολη για να διατηρήσει την εξουσία της στην Ουκρανία και έτσι να απειλήσει την ενότητα του ορθόδοξου κόσμου. Αλλά ποιος μπορεί να βλάψει περισσότερο ένα τέτοιο σενάριο – την Κωνσταντινούπολη ή τη Μόσχα;
Αν η Ρωσική Εκκλησία θα διακόψει την επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη, δήλωσε ο Μητροπολίτης Ιλαρίωνας στη συνέντευξη που έχουμε ήδη αναφέρει, τότε «το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης δεν θα έχει κανένα δικαίωμα να αποκαλεί τον εαυτό του, όπως κάνει τώρα, «ως επικεφαλής του 300 εκατομμυρίου Ορθοδόξου πληθυσμού του πλανήτη» τουλάχιστον οι μισοί από τους Ορθόδοξους δεν θα το αναγνωρίσουν καθόλου». Μια αμφιβολία υπόθεση. Εξάλλου, όπως είπαν ήδη οι ειδικοί, η παροχή του Τόμου στην ουκρανική Εκκλησία μπορεί να οδηγήσει σε εντελώς διαφορετικές συνέπειες. Δηλαδή, σε μια μεγάλης κλίμακας αναδιαμόρφωσης της παγκόσμιας Ορθοδοξίας, η οποία θα οδηγήσει μόνο στην ενίσχυση του ρόλου της Κωνσταντινούπολης.
Αλλά αυτό δεν είναι το θέμα. Αναπαριστώντας τις φρίκες που φανερά θα έπρεπε να ξεκινήσουν για την Κωνσταντινούπολη μετά από το σχίσμα που ξεκίνησε η ΡΟΕ, ο Μητροπολίτης Ιλαρίωνας σιωπά για την άλλη πλευρά του προβλήματος. Συγκεκριμένα, σε ποιες συνέπειες του σχίσματος με την Κωνσταντινούπολη μπορούν να οδηγήσουν την ίδια εκκλησιαστική συνείδηση στη Ρωσία.
Η αποκοπή της επικοινωνίας για έναν λόγω που δεν επηρεάζει τα ζητήματα του δόγματος είναι απολύτως απαράδεκτη. Επιπλέον, μπορεί να οδηγήσει στις πιο ολέθριες αλλαγές στην εκκλησιαστική συνείδηση. “Αυτή είναι μια κατάχρηση της Θείας Ευχαριστίας”, κατηγόρησε τη Ρωσική Εκκλησία το 1996 ο Μητροπολίτης Kallist (Ware), όταν ο πατριάρχης της Μόσχας διέκοψε μονομερώς την επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη. Αλλά αυτή η θεολογική προειδοποίηση, δυστυχώς, αγνοήθηκε. Και σήμερα η Ρωσική Εκκλησία είναι και πάλι έτοιμη να διακινδυνεύσει την καθολικότητα της. Και παίρνει έναν τέτοιο κίνδυνο εκείνη τη στιγμή στην ιστορία του, όταν οι απομονωτικές εθνοφιλικές τάσεις είναι πιο δυνατές από ποτέ.
Από το 1996, πέρασαν πάνω από είκοσι χρόνια. Αλλά τι συνέβη στη Ρωσία όλα αυτά τα χρόνια; Πρώτον, η Ρωσική Εκκλησία έγινε στην πραγματικότητα κρατική Εκκλησία. Και δεύτερον, η ΡΟΕ έχει γίνει μια κρατική Εκκλησία στη Ρωσία του Πούτιν, δηλαδή σε ένα κράτος που βασίζεται στην ιδεολογία του ρωσικού νεοϊμπεριαλισμού. Τέλος, τρίτον, υπό την κηδεμονία αυτού του κράτους, η Ρωσική Εκκλησία έχει χάσει τα απομεινάρια της ελευθερίας της και σήμερα δεν είναι σε θέση να πάρει στρατηγικές αποφάσεις χωρίς συντονισμό με το Κρεμλίνο.
Το 1996, όταν οι τάσεις της εθνοφιλίας στη Ρωσική Ορθοδοξία δεν ήταν ακόμα τόσο δυνατές, αποφεύχθηκε το αληθινό σχίσμα. Και η επικοινωνία που διέκοψε τον Φεβρουάριο του 1996 αποκαταστάθηκε από το Πατριαρχείο της Μόσχας ήδη τον Μάρτιο του ίδιου έτους.
Αλλά τι θα μπορούσε να φέρει η παύση της ευχαριστιακής κοινωνίας αυτή την φορά; ..
Δυστυχώς, η συμμαχία με το σύγχρονο ρωσικό κράτος έχει ήδη καρπούς στην Εκκλησία. Η χριστιανική ταυτότητα αντικαθίσταται όλο και περισσότερο από την εθνική ταυτότητα. Η ψευδοεκκλησιαστική ιδεολογία αντικαθιστά την αληθινή εκκλησιαστικότητα. Και μετατρεπόμενη σε αστική θρησκεία «Ορθοδοξία» – περαιτέρω αναχωρεί από το πνεύμα και την ηθικές αρχές του Ευαγγελίου και στην πραγματικότητα μετατρέπεται σε ένα ευέλικτο εργαλείο ιεροποίησης της τυραννίας του Πούτιν, δίνοντας την εντύπωση της νομιμότητας στις πιο αηδιαστικά κοινωνικά φαινόμενα και τις ιδέες – από τη διαφθορά στην ιδεολογία του απομονωτισμού.
«Η Κωνσταντινούπολη έπεσε μακριά από την καθαρότητα της ορθόδοξης πίστης», λένε σήμερα οι ανώτατοι ομιλητές της Ρωσικής Εκκλησίας. Αλλά ο ίδιος μητροπολίτης Ιλαρίνος σκέφτεται για την απάντηση που μπορεί να έχουν τα λόγια του στη ρωσική κοινωνία, όπου οι απομονωτικές και εθνικιστικές ιδέες είναι ήδη ευρέως διαδεδομένες σήμερα; Στη σύγχρονη Ρωσία, η ιδέα του πατριωτισμού είναι εξαιρετικά απαιτητική. Αλλά μετατρέποντας στο μεγάφωνο του εθνικισμού, η ρωσική Εκκλησία, δυστυχώς, κινδυνεύει, ας πούμε, να πάθει εξεκκλησίασμο – να ξεχάσει την πραγματική (υπερεθνική) φύση της και την αληθινή (υπερεθνική) της κατεύθυνση.
Η πολιτική του Πούτιν για πολλούς Ρώσους σήμερα φαίνεται να είναι αναμφισβήτητη. Αλλά αργά ή γρήγορα, θα προκύψει μια εναλλακτική λύση για τον Πούτιν και την πορεία του κράτους. Ποια μοίρα μπορεί να αναμένει τότε η σύγχρονη ρωσική Εκκλησία; Θα μπορέσει να διατηρήσει την σημερινή επιρροή της στην κοινωνία στην εποχή μετά τον Πούτιν, όταν το ρωσικό κράτος δεν θα χρειαστεί πλέον μια “ορθόδοξη” ιδέα ως δικαιολογία για την “ειδική” (παρακάμπτοντας τον παγκόσμιο πολιτισμό) “ρωσικό δρόμο”;
Τόσο ο Πατριάρχης Κύριλλος όσο και ο Μητροπολίτης Ιλαρίωνας καταλαβαίνουν πολύ καλά ότι η Ρωσική Εκκλησία θα υπάρξει “μετά τον Πούτιν”. Αλλά υποτιμούν την αυθόρμητη δύναμη του ρωσικού εθνικισμού. Όμως, όπως δείχνει η ιστορία, το παγανιστικό εθνικιστικό στοιχείο που είναι αδρανές στον λαό είναι πολύ εύκολο να «ξυπνήσει», αλλά είναι πολύ δύσκολο τότε να το «βάζουμε στο κρεβάτι».
Η διακοπή της κοινωνίας με την Κωνσταντινούπολη το 1996 ήταν σχεδόν ένα “λυπηρό” ατύχημα που συνέβη μεταξύ των Προκαθημένων των δύο Τοπικών Εκκλησιών. Αλλά η απώλεια δικαιοδοτικού μονοπωλίου στην Ουκρανία μπορεί να είναι πολύ πιο επώδυνη για τη ρωσική εκκλησιαστική συνείδηση από την «κρίση της Εσθονίας». Ως εκ τούτου, η διακοπή της επικοινωνίας με την Κωνσταντινούπολη μπορεί να αντιμετωπιστεί με διαφορετικό τρόπο στη σύγχρονη Ρωσία από ό, τι ήταν πριν από 22 χρόνια. Αυτή τη φορά η διακοπή της επικοινωνίας μπορεί να μην είναι ένα εικονικό εκκλησιαστικό-διπλωματικό μέτρο, αλλά ένα γεγονός που έχει συμβολική σημασία για τη ρωσική εθνική συνείδηση. Ένα γεγονός που μπορεί, για πολλά χρόνια, να πέσει στη μνήμη του λαού και για πολλά χρόνια να τον πειράζει (μνήμη) από την εξαιρετικά αμφίβολη ιδέα του “ρωσικού πρωτείου”.
Είναι αδύνατο να μην αναφέρουμε το γεγονός ότι, σε τι μπορεί να οδηγήσει η διακοπή της κοινωνίας με την Κωνσταντινούπολη από τη Μόσχα για τους πιστούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας. Για δεκαετίες, η Εκκλησία μας τόνισε ότι είναι η μοναδική εκκλησιαστική δομή που βρίσκεται σε ευχαριστιακή κοινωνία με την Κωνσταντινούπολη και άλλες τοπικές Εκκλησίες. Αλλά μπορεί αυτή η εκκλησιαλογική ταυτότητα να επιζήσει μετά, όταν το Πατριαρχείο της Μόσχας, διαμαρτυρόμενο για τον Τόμο, θα διακόπτει την επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη;
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην Ουκρανία θα μείνουν επίσκοποι, ιερείς και πιστοί που θα ακολουθήσουν τη Μόσχα για να δηλώσουν ότι «οι Έλληνες έχουν πέσει από την αληθινή πίστη». Αλλά είναι απολύτως σαφές ότι αυτό θα είναι το λιγότερο μορφωμένο μέρος του κλήρου και του ποιμνίου. Ποια θα είναι η μοίρα αυτού του αμφιβόλου “υπολοίπου”; Και μπορεί μια τέτοια εκκλησιαστική δομή, βασισμένη στην ιδεολογία του ορθόδοξου φονταμενταλισμού, να διατηρήσει την επιρροή της στην ουκρανική κοινωνία;
Είναι ήδη σήμερα ο καιρός για να θέσει αυτά τα ερωτήματα η εκκλησιαστική Μόσχα – πριν από την ιδέα «της πτώσης των Ελλήνων» αρχίζει να ζει τη ζωή της στη ρωσική εκκλησιαστική μυθολογία.