Η εβδομάδα που προηγείται της Μεγάλης Τεσσαρακοστής αποτελεί, σύμφωνα με την παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, το τελικό προπαρασκευαστικό στάδιο προκειμένου οι πιστοί να εισέλθουν στην περίοδο της νηστείας. Επειδή δεν επιτρέπεται η κατανάλωση ερυθρού κρέατος, η εβδομάδα ονομάζεται “Λευκή”, “Τυρινή” ή “Τυροφάγος”.
Σύμφωνα με την υμνογραφία της τελευταίας ημέρας της περιόδου, της Κυριακή της Τυρινής: «Τὸ στάδιον τῶν ἀρετῶν ἠνέωκται, οἱ βουλόμενοι ἀθλῆσαι εἰσέλθετε, ἀναζωσάμενοι τὸν καλὸν τῆς Νηστείας ἀγῶνα… ὡς τεῖχος ἄῤῥηκτον κατέχοντες τὴν Πίστιν, καὶ ὡς θώρακα τὴν προσευχήν, καὶ περικεφαλαίαν τὴν ἐλεημοσύνην, ἀντὶ μαχαίρας τὴν νηστείαν, ἥτις ἐκτέμνει ἀπὸ καρδίας πᾶσαν κακίαν…» Στόχος, βεβαίως, όλου αυτού του αγώνα είναι η δημιουργία μια αληθινής σχέσης με τον Θεό και με τους άλλους ανθρώπους. Αυτό ακριβώς είναι και το θέμα του ευαγγελικού αναγνώσματος της ημέρας, που αποτελεί ένα απόσπασμα από την “Επί του Όρους Ομιλία” του Ιησού Χριστού. (Ματ 6:14-21).
Μέσα σε τρεις σύντομες παραγράφους ο Χριστός αναφέρεται στη συγχωρητικότητα (Αν συγχωρείτε τους ανθρώπους για τα παραπτώματά τους, θα συγχωρήσει κι εσάς ο ουράνιος Πατέρας σας), στον σωστό τρόπο της νηστείας (Όταν νηστεύετε, να μην εμφανίζεστε σκυθρωποί σαν τους υποκριτές) και στην ενδεδειγμένη στάση του πιστού απέναντι στα υλικά αγαθά (Μη μαζεύετε θησαυρούς πάνω στη γη). Πρόκειται για τρία θέματα, που αν και σε πρώτη προσέγγιση φαίνονται άσχετα μεταξύ τους, συνοψίζουν τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν το ήθος των χριστιανών. Αυτό που τελικά τονίζει ο Χριστός με τις τρεις αυτές σύντομες επισημάνσεις του είναι ότι το ήθος όσων θέλουν να λέγονται μαθητές του διαφέρει από τη συνήθη ηθική συμπεριφορά του κοινωνικού συνόλου, καθώς το αποφασιστικό κριτήριο για τις επιλογές του χριστιανού δεν είναι η εικόνα που δίνει στους άλλους ανθρώπους αλλά το τι πραγματικά κάνει για τους άλλους ανθρώπους. Έτσι, το ζητούμενο για τον χριστιανό δεν είναι απλώς η μετάνοια, η συναίσθηση της αμαρτωλότητας και η απόφαση για αλλαγή του τρόπου ζωής του, αλλά, αν επιθυμεί να διαμορφώσει μια αληθινή σχέση με τον Θεό, πρέπει πρώτα να διαμορφώσει μια αληθινή σχέση με τον συνάνθρωπό του.
Ο Θεός δεν παρεμβαίνει στην ανθρώπινη ιστορία για να σωθούν μερικοί καλοί άνθρωποι, αλλά επιθυμεί τη σωτηρία όλων των ανθρώπων. Αυτό σημαίνει ότι η σωτηρία που επαγγέλλεται ο Χριστός δεν είναι ένα ατομικό κατόρθωμα του ευσεβούς ανθρώπου, δεν επιτυγχάνεται με την πιστή τήρηση κάποιων θρησκευτικών υποχρεώσεων, αλλά ο δρόμος για να φτάσει κανείς σ’ αυτήν περνάει μέσα από τον συνάνθρωπό του. Η αλήθεια αυτή διακηρύχτηκε με τον πλέον σαφή τρόπο μέσα από την Παραβολή της Κρίσεως που ήταν το ευαγγελικό ανάγνωσμα της προηγούμενη Κυριακής. Έτσι, το ανάγνωσμα της Κυριακής της Τυρινής έρχεται ως συνέχεια του προηγούμενου, επικεντρώνοντας στο θέμα της συγχωρητικότητας. Πρόκειται για ένα θέμα που κατέχει κεντρική θέση στο Κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιον, όπως προκύπτει και από μια απλή στατιστική διαπίστωση· το ρήμα «ἀφίημι» με τη σημασία του “συγχωρώ” απαντά 17 φορές στο συγκεκριμένο Ευαγγέλιο, ενώ υπάρχει μεγάλος αριθμός άλλων αναφορών στο θέμα.
Η παρέμβαση του Θεού στην ανθρώπινη ιστορία απάλλαξε τον άνθρωπο από τις συνέπειες της αμαρτίας. Εφόσον, κατά συνέπεια, ο άνθρωπος αναγνωρίζει την ευεργεσία αυτή του Θεού, δεν μπορεί παρά και ο ίδιος να συγχωρεί τα λάθη των άλλων. Αυτός προφανώς είναι ο λόγος που η Εκκλησία, προκειμένου να υπενθυμίσει στους πιστούς αυτήν τη μεγάλη ευεργεσία του Θεού προς τον άνθρωπο, καθόρισε την Κυριακή της Τυρινής ως ημέρα ανάμνησης «τῆς ἀπὸ τοῦ παραδείσου ἐξορίας τοῦ πρωτοπλάστου Ἀδάμ».
Μια από τις πιο βασικές διδασκαλίες της χριστιανικής πίστης είναι ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο τέλειο. Αυτό σημαίνει ότι το κακό δεν δημιουργήθηκε από τον Θεό, άρα είναι στην πραγματικότητα ανύπαρκτο. Κάνει την εμφάνισή του μόνον εκεί όπου υποχωρεί το καλό. Και το καλό υποχωρεί κάθε φορά που ο άνθρωπος απομακρύνεται από τον Θεό, κάνοντας κατάχρηση της εξουσίας που ο ίδιος ο Θεός του έδωσε πάνω στη φύση. Η εξουσία όμως του ανθρώπου πάνω στη φύση δεν είναι ανεξέλεγκτη, αλλά παραχωρείται σ’ αυτόν από τον Θεό. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος και υπόλογος απέναντι στον Θεό για τη σωστή διαχείριση της φύσης. Ο περιορισμός αυτής της κυριαρχίας δηλώνεται παραστατικά στο Γεν 1:29· ο άνθρωπος δεν έχει δικαίωμα να καταστρέφει για τη συντήρησή του τη ζωή, πηγή της οποίας είναι ο Θεός. Ο ίδιος περιορισμός ισχύει και για τα ζώα (Γεν 1:30). Αρμονική σχέση ανθρώπου και Θεού συνεπάγεται αρμονικές σχέσεις ανθρώπου και περιβάλλοντος. Η διάσπαση της κοινωνίας με τον Θεό μετά την πτώση θα έχει ως συνέπεια μια γενικότερη διαταραχή των σχέσεων ανθρώπου – φύσης, που θα οδηγήσει στον μεγάλο κατακλυσμό, μετά τον οποίο θα επιτραπεί και η κρεοφαγία ως πιστοποίηση της διατάραξης αυτής (Γεν 9:1-3). Έτσι, η προφητική σκέψη θα οραματιστεί τη μεσσιανική εποχή ως μία περίοδο νέας αποκατάστασης των σχέσεων των ανθρώπων μεταξύ τους και με το περιβάλλον τους:
Τότε θα βόσκει ο λύκος με το αρνί μαζί,
κι η λεοπάρδαλη θα ξεκουράζεται με το κατσίκι αντάμα·
το μοσχάρι, ο ταύρος και το λιοντάρι μαζί θα βόσκουν,
κι ένα μικρό παιδί θα τα οδηγεί·
το βόδι κι η αρκούδα θα βόσκουνε μαζί,
μαζί θα ‘ναι και τα μικρά τους·
και το λιοντάρι και το βόδι άχυρα θα ‘χουν για τροφή.
Το νήπιο στην τρύπα της οχιάς,
και στων μικρών της τη φωλιά
το χέρι του θ’ απλώνει.
Κανένας δεν θα προξενεί κακό στον άλλο,
ούτε κανέναν θα μπορούν να εξολοθρέψουν
στο όρος μου το άγιο,
γιατί η γνώση του Κυρίου θα γεμίσει ολόκληρη τη γη,
καθώς σκεπάζουν τ’ άφθονα νερά τις θάλασσες (Ησα 11:1-9).
Αυτός είναι ο λόγος που πριν από κάθε δεσποτική εορτή η Εκκλησία έχει καθιερώσει μια μικρότερη ή μεγαλύτερη περίοδο νηστείας. Η νηστεία στην προκειμένη περίπτωση δεν δηλώνει μια άρνηση της χαράς και της ζωής, αλλά την ετοιμότητα των πιστών για μια διαφορετική στάση ζωής που θα ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές της βασιλείας του Θεού, όπως την οραματίστηκαν οι προφήτες. Δεν είναι ο Θεός αυτός που ζητάει τη νηστεία από τους πιστούς του, προκειμένου να δοκιμάσει την εγκράτειά τους και να τους ανταμείψει ανάλογα, αλλά είναι οι ίδιοι οι πιστοί που επιθυμούν νηστεύοντας να δηλώσουν στον Θεό ότι παραιτούνται από κάποια δικαιώματά τους, στην προκειμένη περίπτωση από το δικαίωμά τους να τρώνε τα ζώα για να συντηρηθούνε, ως ελάχιστο δείγμα μετάνοιας για όσες φορές καταχράστηκαν την εξουσία που τους έδωσε, ως ελάχιστο δείγμα της απόφασής τους για αποκατάσταση των σχέσεών τους μαζί του και με τον κόσμο ολόκληρο.
Μια τέτοια δήλωση προϋποθέτει άνθρωπο αξιοπρεπή, που σέβεται τον εαυτό του και αναλαμβάνει με γενναιότητα τις ευθύνες του. Αν η νηστεία δεν έχει αυτήν την έννοια, της αξιοπρεπούς δήλωσης για αλλαγή της στάσης ζωής, τότε καταντάει πάλι μια κατάχρηση εξουσίας, αφού χρησιμοποιεί κανείς τη δύναμη της εγκράτειας για να ξεγελάσει είτε τους συνανθρώπους του, παριστάνοντας τον ευσεβή, είτε, ακόμη χειρότερα, τον Θεό, οπότε η νηστεία είναι και πάλι αμαρτία. Αυτήν ακριβώς την αμαρτία καταγγέλλει ο Χριστός, προτρέποντας ταυτόχρονα όποιον θέλει να λέγεται μαθητής του: «Εσύ όταν νηστεύεις, περιποιήσου τα μαλλιά σου και νίψε το πρόσωπό σου, για να μη δείξεις στους ανθρώπους πως νηστεύεις, αλλά στον Πατέρα σου, που παραμένει αόρατος, και ο Πατέρας σου, που, ενώ είναι αόρατος, βλέπει, θα σου το ανταποδώσει φανερά» (Ματ 6:17-18).
Αυτονόητο είναι βέβαια, και αυτό το τονίζουν όλοι οι Πατέρες της Εκκλησίας, ότι εφόσον η νηστεία κατανοείται ως δείγμα παραίτησης από κάποια δικαιώματα, αυτή η παραίτηση δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στο δικαίωμα της βρώσης των ζώων. Ως διαχειριστής της περιουσίας που του εμπιστεύτηκε ο Θεός, ο άνθρωπος καλείται να κάνει σωστές εκτιμήσεις για το τι έχει μακροπρόθεσμη αξία και τι όχι και να προχωρήσει σε ανάλογες επενδύσεις. Στην τρίτη ενότητα της παραπάνω περικοπής ο Χριστός καλεί τους μαθητές του να πάρουν τις αποφάσεις τους για το αν θα επενδύσουν στις πρόσκαιρες, αλλά ιδιαίτερα ελκυστικές, αξίες αυτού του κόσμου ή στις αιώνιες αξίες της βασιλείας του Θεού.
Οι ανάγκες των χριστιανών δεν είναι διαφορετικές από τις ανάγκες των άλλων ανθρώπων. Εκείνο που διαφοροποιεί το χριστιανό από τους άλλους είναι ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τη σχέση του με τους άλλους. Αν κατά την περίοδο που ακολουθεί νηστέψει κανείς σκεπτόμενος τον εαυτό του, επειδή νομίζει ότι θα συγκινήσει τον Θεό, τότε μόνο δυστυχία θα του φέρει η νηστεία, αφού θα στερηθεί χωρίς λόγο κάποιες από τις απολαύσεις του. Αν όμως νηστέψει σκεπτόμενος τους άλλους, επειδή θέλει να δείξει ότι οραματίζεται μια διαφορετική σχέση μας με τον κόσμο, τότε η νηστεία του αποκτά νόημα και δίνει νόημα και στη ζωή του. Το σαρανταήμερο διάστημα της νηστείας που ακολουθεί προσφέρει μια θαυμάσια ευκαιρία για σκέψη και περισυλλογή, ώστε να μπορέσει κανείς να πάρει τις σωστές αποφάσεις.
*Ο Μιλτιάδης Κωνσταντίνου είναι Ομότιμος Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ και Άρχων Διδάσκαλος του Ευαγγελίου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας.